Mîyanê yew serre de Kurdîstan û Tirkîya de wareyê sîyasetî de xeylêk bedilîyayîşî qewimîyayî. 27ê sibate de bi vengdayîşê Rayberê Şarê Kurdî Abdullah Ocalanî prosesê Aştîye û Komelê Demokratîkî dest pêkerd. Na çarçewa de PKK’yî xo fesh kerd û çekê xo ronayî. Dima ra binê serbanê parlamentoyî de Komîsyonê Piştîdayîşê Neteweyî, Wayûbirayîye û Demokrasî awan bî. Tewr peyên 26ê teşrîna verêne de tayê komê gerîlayan Bakûrê Kurdîstanî ra anjîyayî. Derheqê nê averşîyayîşan de no hewte ma Hemsereka Pêroyî ya DBP’yî Çîgdem Kiliçgun Uçare reyde qisey kerd.
Mefhûmê Rayberê Şarê Kurdî Abdullah Ocalanî “cinîya azade” û “jîneolojî” semedê têkoşînê cinîyan çi îfade kenê? No nêzdîbîyayîs polîtîkaya pratîkî de wayîrê kamcî mana yo?
Cinîya azade û jîneolojî paradîgmaya Birêz Ocalanî de tere kemera mîhenkî ya. Azadîya cinîye hende meseleyo giran û dîrokî yo ke, azadîya komelî ra girêdayîyê jubînî ya. Dem û devranê na dinya de her çî duştê ciniyan de xo kerdo awan. Dest, mezg, dîroka ciniyan de çi est o çi çin o mormekan hem tirto hem kî girewto binê bandora xo. A waxt ra hata nika, cinîyî kerdê kole; emege, zanayîs û estbîyayîsê înan dardê we. Koletîya cinîyan peydana pêro komelî ra bîyo vila, serdestîya mormekî û pergalê netewe-dewlete nîya payan de mendo. Coka Birêz Ocalan vano ke çiqas cinîyî benê azad, hende komel kî beno azad. Veng û xoverdayîsê cinîye çiqas beno berz, hende kî têduştîya cinîye yena hurêndî.
Na serdestîya camêrdî her ca de nameyê cinîye hende kerdo xirabin û xerîb ke, ti hîn zana/î ke serê na dinya de qet cinîye cuya xo nêramito. Îşte jîneolojî kî duştê na zure de estbîyayîsê cinîye, zanayîs û emega cinîye ano zon. Tarîye de çutir fenere cenîme destê xo ke vernîya xo kenîme roştî, jîneolojî kî pêrodayîsê cinîye de tere fenere dîroka xo keno roştî.
Jîneolojî bi cinîya azade zerreyê sîyasetê demokratîkî de destê ma keno çîp, pêrodayîsê ma keno xirt. Çeverê sîyasetî cinîye ra kerd ra, hem pergalê hemserekîye hem pergalê fermuarî hem kî temsîlîyetê têduştî sîyaseto ke bê cinîye yeno viraştene, mahkûm kerd.
Sîyasetê camêrdî persa komelî ra nêbeno derman, têyna xo ra cayê îqtîdarî virazeno û serê îqtîdarî de cinîye, doman, karker, xoza her çî bênan, bêawe, bêfikr û neçar verdano ra. Eke cinîye zerreyê sîyasetî de bîye, sîyaset beno demokratîk, beno çeverê çareserîye.
Seke zanîyeno Rayberê Şarê Kurdî Abdullah Ocalan azadîya cinîyan sey verşertê azadîya komelkî hesibneno. Goreyê sima no hesibnayîs polîtîkayanê cinîye yê DBP’yî senên form keno?
Felsefeya cinîye, cuye, azadî ma rê rayber a. Raver koletîya cinîye wazenîme ke wedarîme. Zanîme ke koletîye sifte serê cinîye de bîye awan. Uca ra kî bîyo pergal, tere pêçege zerreyê komelî ra piroşîyo ra. No pergal raştîya komelî nîya, raştîya na dinya nîya. Meclîsê Cinîyan ê Partîya ma pergalê hemserekîye û temsîlîyetê têduştî hem zerreyê partîye de hem zerreyê komîsyonanê xo de ramino. Raver cinîye de, dîroka cinîye, kamîya cinîye ebe perwerde ebe kargeh qisey kenîme, pergalê serdestîya camêrdî danîme naskerdene. Demê verênî de çutir têduştîye bîya, çutir têkilîya cinîye bi camêrdî bîya, kamî zanayîsê ma destê ma ra girewto berdo înan qisey kenîme. Têyna cinîye de nê, camêrdê ke zerreyê partî der ê, înan de kî qisey kenîme. Têyna xo bi xo nêgurînîme. No pêrodayîsê cinîye şimikê azadîya komelî yo. Kam ke azadîya cinîye nas keno, bizano ke hende nêzdîyê azadîya xo yo. Her kar de, her gure de têlewebîyayîsê cinîye û camêrdî, şaşîtîya dîroke û şaşîtîya camêrdan keno eşkera.
Cinîyî zerreyê komelî de lete ra zêde yî. Hende ke cinîye azadîya xo ra dûr a, kamcî camêrd vajo ke mi azadîya xo girewta destê xo, zur a. Coka ma raver azadîya cinîye ser gurînîme, aye ra dime camêrdan kaş kenîme anîme. Nêvanîme ke camêrd tever de bimano. Eke camêrdî nêvurîyayî, eke pergalê serdestîya camêrdî nêvurîya, kes nêreseno azadîye.
Sima prosesê çareserî yo newî yo ke demê peyênî de dest pêkerd ser o çi fikrîyenê? Mabênê nê prosesî û prosesanê bînan de cîyayîye est a?
Demo newe firsendo girs o û muhîm o. Zerreyê se serran de şaro kurd nêtersa, kamîya xo, îtîqatê xo û zonê xo sevekna, ard heta nika. Çi wazeno şaro kurd? Kamîya xo û estbîyayîsê xo bêrê naskerdene. Şer nêbo û kes nêmiro. Netewe-dewlete hem ma kerdî xerîb, hem zî înkar kerdî. Hama demo henên ame ke, estbîyayîsê kurdan kes nêşîkîno înkar bikero. Şaro kurd seba demokrasî, seba cuya hempare û seba têduştîye bî hêz û temînat.
Eşkera bî ke, duştê pergalê kapîtalîzmî de alternatîf est o. Mîsal Rojawan. 27ê gucige de vengdayîsê birêz Ocalanî ebe perspektîfê xo, çareserîya persa kurdan ra raya newe kerde ra. O pîlkerdisê sîyasetê demokratîkî pêşnîyaz keno. Yanî wazeno ke êdî wirdî terefî bêrê têhet, bi dîyalog û qiseykerdis persanê xo çareser bikerê. Tewr zîyade dewlete rê metodê “demokrasîyê muzakerevanî” bîla pêşnîyaz kerd. No proses prosesanê bînan ra cîya yo. Nika hem halê zerreyî hem kî halê teberî vurîya. Konjonkturo sîyasî dewleta tirke ferz keno ke wa gamanê demokratîkbîyayîsî bierzo. Îdarekarê dewlete kî zanê polîtîkaya netewe-dewlete ya seserra XX. ginaye piro. Coka ê kî mecburî tewrê nê prosesî bibê. Bêguman hişê înan de dewamkerdisê estîya netewe-dewlete est o, hama wazenê bi tayê reforman hêzdar bikerê. Îqtîdar kamcî hesaban keno wa bikero, armancê ma hemwelatîya têduşt a. Seba ke ma biresîme nê armancê xo, ma yo xoverdayîsê xo dewam bikerîme û sîyasetê demokratîkî pîl bikerîme.
Sima kî tewrê merasîmê çekan bîyî, vengdayîsê Abdullah Ocalanî yê “êdî çekî hiş bibê, sîyaset qisey bikero” senên ercnenê? No vengdayîs hetê pratîkî ra çi wazeno?
Birêz Ocalan bi enerjî, zanayîs û fikrîyatê xo prosesê Aştîye û Komelê Demokratîkî rê hetkarîyêka pîle keno. Têyna nika nê, hertim girîngîye dano dîyalog û qiseykerdisî. Mîsal serra 1997 de bi rojnameger Fatîh Altayli roportaj kerd, dîyalog û çareserîya demokratîke pêşnîyaz kerd. Seba sîyasetê demokratîkî nêzdîbîyayîsê xo qet nêvurîya. Ewro kî vano wa pêro persî bi destê sîyasetê demokratîkî bêrê çareserkerdene. Coka mabênê hukmat, Îmrali û heyetê DEM Partî de têdîyayîsî est ê. Coka bi waştisê ey binê serbanê parlamentoyî de “komîsyon” ronîya. Coka PKK’yî Kongreya xo ya 12. de qerarê feshkerdisî girewt, çekê xo verdayî û vêşnayî. Tewr peyên 26ê teşrîna verêne de Têgêrayîsê Azadî yê Kurdan eşkera kerd ke tayê komê gerîlayan Bakûrê Kurdîstanî ra peyser anjînê. Îta de ma vînenîme ke seba çareserîya demokratîke îradeyêko pîl est o. Gerek dewlete veng bido nê îradeyî. Xora eşkerayîye de kî ame vatene ke gerek qanûnê azadîye û entegrasyonê demokratîkî bivirazîyê. Êdî wezîfeyê dewlete dest pêkeno. Êdî verê çareserîye de astengîyî çin ê. Wa îqtîdar bi persanê seserre bêro têrî û gamanê şênberan bierzo. Dem demê hesabkerdişê weçînayîşan nîyo. Komelê Kurdîstan û Tirkîya ma sîyasetmedaran ra çareserîye û aramîye pîno. Ma kî gerek çik ke destê ma ra yeno bikerîme. Coka parlamento est o. Şar temsîlkaranê xo seba çareserîye çîneno we. Wezîfeyê ma yo juyin şarî rê xizmet o. Ma yo sîyasetê demokratîkî pîl bikerîme û bi fikrîyatê Birêz Ocalanî cuya hempare awan bikerîme. Paradîgmaya ma komelo demokratîko ke vera netewe-dewlete yeno formulekerdene yo.
Sima fonksîyonê “Komîsyonê Piştîdayîsê Neteweyî, Wayûbirayîye û Demokrasî” yo ke binê serbanê parlamentoyî de ronîya de çi fikrîyenê?
Awankerdisê nê komîsyonî bêşik zaf muhîm û dîrokî yo. Dîroka Komara Tirkîya de reya verêne çîyo nîyanên beno. Xora sima kî zanê Birêz Abdullah Ocalanî bi israr waşt wa binê parlamentoyî de komîsyono nîyanên bêro ronayene. Çike o wazeno ke têyna ju partî nê, pêro partîyê ke parlamento de yenê temsîlkerdene tewrê prosesê Aştîye û Komelê Demokratîkî bibê. Armancê ey mabênê komelî de pêkerdis o. Nika ma vînenîme ke werteyê komîsyonî de 51 endamî est ê. Hetê temsîlîyetî ra problem çin o. Hama hetê kar kerdisî ra giran xebitîyeno. Gerek komîsyon hîna rew pêşnîyazanê qanûnan bikero. Heta nika 15 kombîyayîsî virazîyayî û demê nêzdî de kombîyayîsê 16. o bibo. Êdî Tirkîya û Kurdîstan de persê serekeyî zanîyenê. Heta nika xora komelî nê persî xeylêk reyî nîqaş kerdî. Bi mi hewce nêkeno ke hende kombîyayîşî bêrê viraştene. Ju kî komîsyon gerek bawerîya şarî bizedno. Tewr peyên mabênê kurdan de anket virazîyabî, goreyê nê anketî sera 80yê kurdan peştî dano prosesî, hama sera 40 bawer nêkeno. Çiqas ke komîsyon giran gurîno, hende bawerîya şarî gina war. Çîyo bîn kî komîsyonî vera zonê kurdî bêbawerîye viraşte. Sima kî zanê dayîka aştîye Nezahat Teke kombîyayîsê komîsyonî de gama ke kurdî qisey kerd, ameye astengkerdene. Nê reftarê komîsyonî bawerîya kurdan kêmî kerde. Rixmo ke zîyaretê Numan Kurtulmuşî yê Amedî de kurdî ameye qiseykerdene û parlamento de parekerdis bi kurdî bî, homa mabênê şarî de bêbawerîye est a. Xususî zîndanan de bi hezaran tepişteyê sîyasî est ê, seba înan heta nika gamêka şênbere nêerzîyaye. Gerek komîsyon wezîfeyê xo rew bîyaro ca û proseso huqûqî dest pêbikero.
Komîsyonî heta nika Birêz Abdullah Ocalanî de pêdîyayîs nêkerd. Eke no pêdîyayîs bibo, çareserî rê kamcî feydeyê xo benê?
Prosesê Aştîye û Komelê Demokratîkî de “aktoro serekeyî” Birêz Abdullah Ocalan o. Destpêk ra heta nika raye musneno, seba çareserîye kede dano, dewlete rê pêşnîyazanê muhîman keno û verê sîyasetê demokratîkî keno ya. Ju armancê xo est o, awankerdisê cuya demokratîk û têduşt o. Eke komîsyon wazeno nê armancî rê hetkarîye bikero, gerek raver şêro Îmrali û Birêz Ocalanî de bêro têlewe. Kîlitê çareserîye destê ey de yo. Gerek komîsyon tecrube û zanayîsanê ey ra feydedar bibo. Ey mîyanê 50 serran de xeylêk hukmat û îdarekarî dîyî. Atmosfer û awanîya sîyasetî zaf rind zano. Modelanê çareserîyê ke welatanê bînan de ameyî caardene nêzdî ra analîz keno. Senên ke Afrîkaya Başûre de muzakerevano serekeyî Nelson Mandela bî, îta de kî Birêz Abdullah Ocalan o. Senên ke Frederîk Klerkî Afrîkaya Başûre de Mandela de pêvînayîsî kerdî û pîya peynîya rejîmê aparheîdî arde, îta de kî gerek komîsyon Birêz Ocalanî de pêdîyayîs bikero û raya çareserîye bimuso. Êdî hukmat naye qebûl bikero ke, no proses bi serkêşîya Birêz Ocalanî raver sono.
Sima nê prosesî de reftarê partîyanê muxalîfan senên ercnenê? Rolê înan ê komîsyonî qîm keno?
Partîyê muxalîfê ke komîsyon de ca genê, heta nika reftarêko viraştox musna. Xususî CHP ser o xeylêk tedayî est ê. Rixmo ke na partî raştê operasyonanê hukmî ameye, prosesê Aştîye û Komelê Demokratîkî rê peştî dana. No seba ma muhîm o. Çike na partî ewro goreyê anketan partîya juyin a. Seke mi vat nê prosesî de “pêkerdiso komelkî” hewce keno. Eke partîyê muxalîfî tewrê ci nêbê, mîyanê komelî de qîymetê nê prosesî nêbeno. Tayê partîyê nîjadperestî xora peştî nêdanê nê prosesî û wazenê ke asteng bikerê. Ê wazenê ke na cografya de şer bibo, şerî ser o polîtîkaya xo dîyar kenê. Çekuyê aştîye, demokrasî û azadîye înan tersnenê. Na hişmendîye newe nîya, seserra XX. de na hişmendîye dewlete îdare kerd; kurdî, elewîyî û etnîsîteyê bînî qir kerdî. Qoçkirî, Zîlan, Dêrsim, Mereş, Çorum, Gazî bi destê na hişmendîye ameyî organîzekerdene. Ewro kî wazenê na polîtîkaya qirkere û înkarkere dewam bikero. Hama nê erdan de zaf çî vurîya. Paradîgmaya netewe-dewlete pûç bîye. Êdî Komara Tirkîya nêşîkîna estîya xo bi metodanê verênan dewam bikero. Nîjadperestî se kenê wa bikerê serkewte nêbenê. Ma yo destûr nêdîmî înan. Na seserre yo bibo seserra demokrasî û aştîye. Heta ke komara demokratîke yena awankerdene, têkoşînê ma yo dewam bikero.
DBP nê prosesî de kamcî rolî kay keno? Bingeyê rêxistinkerdisî de prosesî rê senên peştî dano?
Seke zanîyeno armancê Prosesê Aştîye û Komelê Demokratîkî hêzdarkerdisê sîyasetê demokratîkî yo. Ma kî zê DBP leteyê nê prosesî yîme û hermanê ma de baro giran est o. Hem Kurdîstan hem kî sûkanê Tirkîya yê bînan de gerek ma sîyasetê demokratîkî hêzdar bikerîme. Na çarçewa de xebatê ma zedîyenê. Xora ma hamnanî xeylêk kombîyayîşê şarî viraştî û prosesê Aştîye û Komelê Demokratîkî ser o tayê nîqaşî kerdî. Nê nîqaşî zaf feydedar bîyî. Çike no proses mabênê şarî de zêde nêzanîyeno. Coka vernîya ma de wezîfeyêko girs est o. Gerek ma şîyayîs û armancê nê prosesî rind zelal bikerîme.
