Kurdistan û Tirkîya de her roja ke şina rewşa weşîye xirab bena. Sebebê yewinî yê na rewşe sîstemo bîyaye yo ke şar êdî nêeşkeno şertê xiraban mîyan de biciwîyo. Coka ra doktor û xebatkarê weşîye koçê teberî kenî. Tena doktor nê hemwelatij û meslekê bînî ra zî koçkerdişêko zêde zêde Tirkîya ra teberê welatî rê virazîyeno. Goreyê îstatîstîkan sînorê vêşanîye bîyo 14 hezar û yê feqîrîye zî bîyo 45 hezar. Heme karker û xebatkarî binê sînorê feqîrîye de xebetîyenê. Weşîye de zî eynî rewşe est a. Îstatîstîkan ra asîyeno ke lazimîya 3 hezar doktoran est a û tu kes nêameyo tayînkerdiş. Goreyê îstatîstîkan serra 2012yî de 59, serra 2013yî de 90, serra 2014î de 118, serra 2016î de 245, serra 2017î de 482, serra 2018î de 802, serra 2019î de 1059, serra 2020î de 931, serra 2021î de 1405 û tewr peynî zî hîrê aşmanê ewilî yê serra 2023yî de 700 doktoranê Yewîya Tabîbanê Tirkî (TTB) ra belgeyê rewşa başe ameyî waştene ke bidî welatê ke şîyî. TTByî dîyar kerdbî ke doktorî seba ke şertanê cuya başe de biciwî, muracatê înan kenî û aşma çeleyî de 251, aşma sibate de 465, aşma adare de zî 235 doktoran waşt ke koç bikerî.
Sey çareserî nêweşxaneyê bajarî yê girdî ameyî akerdiş, la nê nêweşxaneyî veng î û nêweşxaneyê bînî zî bê tesîr verdayî. Tewr peynî Wezîrîya Weşîye ya Tirkîya seba çareserkerdişê nê problemî dest bi girewtişê doktoranê ke emrê ci pîl o kerd ke tayînê nêweşxaneyan bêrî kerdiş. Derheqê babeta koçkerdişî de doktora bi nameyê Dilşah Onare rojnameyê ma rê qisey kerd.
Onare dîyar kerd ke Kurdistan û Tirkîya de weşîye rewşêka xeylê xirabe de ya û wina vat: “Tirkîya de serra 2022yî de hûmara doktoranê ke mezun bîyî 12 hezar û 839 kes a. Hûmara kesanê ke serra 2022yî de Yewîya Tabîbanê Tirke ra ‘Belgeyê Rewşa Başe’ seba şîyayîşê teberê welatî girewtê 2 hezar û 685 kes a. Na hûmare goreyê serranê verênan qat bi qat, goreyê 10 serranê verê cû zî 40 qatî zêde bîya.”
Dilşah Onare da zanayîş ke sebebê netîceya bîyaye zî sîstemê weşîye yo û wina dewam kerd: “AKP wexto ke bî îqtîdar, xo sey reformê weşîye pêşkêş kerd. Musabaqa, performans, berardiş û fêdegirewtişê dermanan de ca girewt. Doktorî mecbur mendî ke sey karmendê bi peymankerde bixebetî. Bi sîstemê randevuyê yew deqe muayeneyê nêweşî ame redkerdiş. Doktorî ameyê merheleyêkê winasî ke hîna zêde test û resîmgirewtişî biwazî û xo muayene ra durî bifînî. Çimkî doktorî nêeşkenê ke nêweşan bi mirdê xo biercnî. Sebebê ney zî bazirganîya dezgehê weşîye yo. Ziwan ruswakerdişê fehmî yo ke rayaumûmîye de ameyo awankerdiş û hetê asayîşî ra bêusûlîya nêweşxaneyan o.”
Şîyayîşê doktoran ê teberê welatî
Onare dîyar kerd ke nê welatî de doktorî rewşêka cîya de yî, la reyna zî nê şertan mîyan de xover danî û vat: “Xo asayîş de hîn nêkenî û zêdebîyayîşê weşîye zî binê tehlukeyî de yo. Înan seba pawitişê xo refleks aver berd, tasarufê karê înan ê bi name û veng, her çî ra ver asayîşê cuya înan verê çiman de nîno girewtiş. Xebatkaranê weşîye vera tedayê ke dîyî refleksê xopawitişî aver berdî û vatî ‘eke heqê nêweşan bibo ganî heqê ma yê hekîman zî bibo, ganî ma zî bieşkî nêweşan biweçînî, ganî ma zî kubar û nazik bibî vera ma de. Ganî ma zî bieşkî înan gerre bikerî’ û nê çîyê ke goreyê ercê meslekî nîyî ameyî talebkerdiş.”
Xemê bazirganîye
Onare dewamê qiseykerdişê xo de ard ziwan ke her ke şino nêweşxaneyan de rewşa kedkaranê weşîye xirab bena û hîna zêde kar keweno milê xebatkaranê weşîye ser û wina vat: “Karkerê weşîye bi kedêka girane xebetîyenê û xeylê reyan bêmaben 24 saetî bê hewn manenî. La na kede seba bazirganîye yena peygoşkerdiş. Xebatkarê weşîye xeylê reyan sey koleyê bazirganîye yenê hesibnayîş. Doktorî sey koleyê tîcarî herinda ke baş biewnê nêweşan, eksê ci muhîmî danê çend nêweşan muayene kerdo. Hekîmêko baş ge-ge beno sebebê tehqîqatê îdarî, heqê îtîraz û talebê heqî.”
‘Heqê ma yeno înkarkerdiş’
Peynîya qiseykerdişê xo de Onare gerreyê xo yê ke ciwîyaya vat û peynî ard: “No qiseykerdiş seba ma doktoran çîyêko zaf şerm o. Serekkomarê welatî doktorê ke bi hezar kede xizmetê welatê xo kenî rê senî vatişanê winasîyan vano. No binpaykerdişê kede û bê îtîbarkerdiş o. Vatişê winasî bê îtîbarîya ke rayaumûmîye de est a hîna zêde kenî. Persê doktoran qet şinê teberê welatî û na rewşe senî do bêra çareserkerdiş rewşa xirabe nîşan dano. Ganî demêkê lezî de nê rojanê ke şîdet roje bi roje zêde beno, her tewir heqê ma yenê astengkerdiş, ma û nêweşan fînîyenê rî bi rî de sîstemê bîyayî ra fek bêro veradayîş. Ma wazenê ke karê xo mîyanê şertanê merdimîye de bikerî. Vera heme caardişan de ma timî tîya de bîyî. Ma do bi girêdayîya meslekê xo û ercê meslekê xo tîya de bibî.”
