Erdê kurdan yanî Kurdistan de tarîx de xeylêk qetlîyamî û jenosîdî qewimîyayî. Bi taybetî Kelaya Dimdimî, Qoçkirî, Helebce, Zîlan û Dêrsim de qirkerdişê gonînî virazîyayî. Serdestan kerd ke reyaya kurdan serê erdê ci de huşk bikerê, labelê kurdan têkoşînêko bêhempa kerd û hema zî nê têkoşînî rê dewam kenê. Na meqale de ma do Terteleyê Dêrsimî analîz bikerê.
Yeno zanayene ke serra 1923yî de Komara Tirkîya ameye îlankerdene. Wayîranê na komare waştêne ke “netewe-dewlete” awan bikerê. Yanî erdê Anatolîya û Mezopotamya de tirkan ra ber tu neteweyêke wayîrê statuyêkê huqûqî nêbo. Na çarçewa de dewleta tirkan vera şarê kurdî dest pê planêkê “tenkîlî” kerd. Bi taybetî Dêrsim çimanê dewleta tirkan de gefêko pîl bî. Seba îdareyê Mustafa Kemalî çinkerdişê şarê Dêrsimî armancêko serekeyî bî. Ma vînenê ke serra 1926î de mufetîş Hamdî Beg Dêrsimî sero raporêk amade keno û wina nuseno: “Dêrsim seba hukmatê komare kule yo. Ganî na kule sero kerdişêk bivirazîyo…” Bêguman derheqê Dêrsimî de bi destê sîyasetmedar û leşkeranê Tirkîya xeylêk raporî ameyî amadekerdene. Înan ra yew xeylê muhîm o. Teşrîna peyêna 1931î de Wezîrê Karanê Zerreyî Şukru Kaya şî Dêrsim û raporêk nuşt. Nê raporî de Kaya dîyar keno ke “islehê” Dêrsimî hewce keno û pêşnîyazanê winayênan rêz keno: “1- Arêdayîşê çekan, 2- Nefîkerdişê serekan yan zî înanê ke eşkenê serek bibê, 3- Wayîrbîyayîşê erdan ê dewijanê xizanan, 4- Destpêkerdişê hêrişê leşkerî.”
Serra 1935î de dewleta tirkan çarçewa raporan de tayê gamê şênberî eştî. Nînan ra yew, derheqê Dêrsimî de qanûnêk ame qebûlkerdene. Komelnas Îsmaîl Beşîkçî kitabê xo yê bi sernuşteyê “Qanûnê Tûncelî (1935) û Jenosîdê Dêrsimî (Tunceli Kanunu [1935] ve Dersim Jenosidi)” de nuseno ke 25ê kanûna 1935î de “Qanûnê Tûncelî” ame qebûlkerdene û 2yê çeleyê 1936î de dekewt merîyet. Yew zî 6ê çeleyî de Mufetîşîya 4. ya Pêroyî ronîyaye. 4 rojî dima Korgeneral Huseyîn Abdullah Alpdogan sey mufetîş ame tayînkerdene. Alpdogan hem fermandar hem walî hem zî mufetîş bî. Yanî bi selahîyetanê hîrayan amebî biteçhîzatkerdene.
Dêrsim de nufus
Gama ke merdim nê serran ewneno nufusê Dêrsimî ra, raştê çend reqeman yeno. Ma vajê meqaleyêka tarîxnas Martîn van Brûînessenî ya bi sernameyê “Tirkîya de Pelixnayîşê Serewedaritişê Dêrsimî (1937-38) (The Suppression of the Dersim Rebellion in Turkey [1937-38])” de derbas beno ke mîyanê erdê ewroyênê Dêrsimî de fekafek 70 hezar kesî ciwîyayêne. Tayê çimeyan de hûmarê sey 100 hezar yan 150 hezar zî vîyarenê. Mîsal tarîxnase Ayşe Hure nusena ke Dêrsim de 100 hezar merdimî ciwîyayêne. Yewna goreyê hûmaritişê nufusî yê serra 1935î Dêrsim de 101 hezar kesî est bîyî. Brûînessen nuseno ke nê reqemî seba sînoranê Dêrsimî yê ewroyênan derbasdar nîyî.
Alpdoganî çekî dayî arê
Mufetîş Abdullah Alpdoganî serra 1936î de dest pê xebatan kerd. Ey verî waşt ke wa heme eşîrî çekanê xo teslîm bikerê. Cigêrayoxe Darîa Zîgulskaya meqaleya xo ya bi sernuşteyê “Vosstaniye Turetskikh Kurdov v Dersime (1937−1938 gg.)” de dîyar kena ke nê çekê ke destê dêrsimijan de yê bi taybetî Şerê Dinya yê I. de hetê Dewleta Osmanîyan ra mîyanê şarê Dêrsimî de ameyî vilakerdene. Nika zî tirkî wazenê înan arê bidê. Nûrî Dêrsimî kitabê xo yê bi sernuşteyê “Tarîxê Kurdistanî de Dêrsim” de nuseno ke dêrsimijan de kêmî-zêde 200 hezar çekê bi markaya martînî estbî. Tayê cigêrayoxî vanê ke îdareyê Abdullah Alpdoganî serra 1936î de pê eşîran pêvînayîşî kerdî û zafêrîya nê çekan daye arê. Yanî merdim eşkeno vajo ke no dem vera dewleta tirke “serewedaritiş” çin bî.
Serebûto verên
Aşmanê wisarî yanî serra 1937î de artêşa tirke herêma Dêrsimî de tevgerdarîya xo zêdînaye. Hetêk ra leşkergehî ameyêne awankerdene, hetekê bînî ra teyarayan bombayî eştêne tayê cayan ser. Îdareyê Mustafa Kemalî waştêne ke serebûtêkî sey bahane bimojno û dest pê hêrişî bikero. Na çarçewa de leşkeranê tirkan bi taybetî vera cinîyan hêrişê cinsî serûber kerdêne. Bêşik tayê eşîranê dêrsimijan nêrazîbîyayîşê xo mojna. Tarîxnas Brûînessen nuseno ke adare 1937 de pirdêko texteyin bi destê kirmancan rijîyayo. Rasta ci no pird mîyanê nahîyeyanê Pah û Kahmûtî de bî. Nê kontekstî de çimeyê bi sernameyê “Komara Tirkîya de Serewedaritişî (Turkiye Cumhuriyeti’nde Ayaklanmalar)” de yeno dîyarkerdene ke 20ê adare de saete 23.00 de hetê eşîranê Demenan û Heyderan ra pirdo ke serê çemê Harçîkî de yo ame rijnayene. Eynî wext xeta telefonî zî ameye cirakerdene. Tebîî eşîranê kurdan herêma xo hemverê artêşa tirke pawitêne. Pirdo ke rijîyabî yewna bi destê kirmancan ronîyabî. Rixmo ke tayê çimeyê terefgirî propagandaya sîyaye kenê û nusenê ke 33 leşkerê tirkan kişîyayî, nê serebûtî de çew nêmerdbî. Goreyê Serekerkanîya Pêroyî no serebût serebûto verên bî.
4ê gulane 1937
Reyna goreyê zanayîşê Serekerkanîya Pêroyî serebûto dideyin 4-5 rojî dima qewimîya. 26/27ê adara 1937î de mîyanê qerekolê Sînî û nahîye de xeta telefonî ameye cirakerdene. Yew zî merkezê Sînî dîya adirî ver. Îdareyê Mustafa Kemalî nê serebûtî sey bahane xebitnayî û herêma Dêrsimî de hêzê xo zêdînayî. Dima ra Anqara de amadekarîyê jenosîdî ameyî întensîfkerdene. Abdullah Alpdoganî raporêk amade kerd û îdareyê Mustafa Kemalî ra gazêko vêşnayox û xeniqnayox waşt. Na çarçewa de tarîxnas Taner Akçamî belgeyêko balkêş weşanabî. 26ê nîsane de Wezîrê Karanê Zerreyî Şukru Kayayî, Alpdoganî rê mektubêke erşawite û ci rê vat ke hukmat do qetî ey rê gazê vêşnayox û xeniqnayoxî peyda bikero. Axirê gaz ame peydakerdene û erşawîya Alpdoganî rê. Komelnas Îsmaîl Beşîkçî nuseno ke çend rojî dima yanî 4ê gulana 1937î de Heyetê Wezîranê Tirkan derheqê Dêrsimî de qerarê hêrişî yo fermî girewt. No qerar bi tesdîqê Mustafa Kemalî gêrîya. Ewro zî 4ê Gulane sey Roja Jenosîdê Dêrsimî yena bimbarekkerdene.
Alîşêr û Seyîd Riza
Aşma gulane de vera Dêrsimî bombardumankerdiş deyra şîdetin bî. Armancê tirkan o bingeyên kiştişê Alîşêr û Seyîd Rizayî bî. Çike înan şarî rê “rayberîye” kerdêne. Nûrî Dêrsimî vano ke Alîşêrî bi Ana Zarîfa no dem dewa Agdadî de Koyê Tujîkî de şikefteyêke de mendêne. Qerargehê Seyîd Rizayî zî “Halborî/Halvorî Vank” bî. Îdareyê Abdullah Alpdoganî seba kiştişanê xo birazayê Seyîd Rizayî “Rayber” amade kerd. Îsmaîl Beşîkçî nuseno ke Sergord Şewqetî her rey fekafek 5 hezar lîra dayêne Rayberî. No dem maeşê karmendêkî/karmendeke 50-60 lîra bî.
Rayber û Zeynelê Alîyê Topî
Alîşêr û Ana Zarîfa Koyê Tujîkî de 9ê temmuza 1937î de xedarane ameyî qetilkerdene. Nûrî Dêrsimî dîyar keno ke Rayber û 8 merdimanê ci qetlîyam ard ca. Eksê Dêrsimî tarîxnas Faîk Bûlût kitabê xo yê bi sernuşteyê “Raporê Dêrsimî” de nuseno ke qetlîyam bi destê Zeynelê Alîyê Topî û merdimanê ci ame kerdene. Netîce de Zeynelê Alîyê Topî û merdimê ci zî Rayber û dewleta tirkan rê xebitîyayêne.
Seyîd Riza tepişîya
Alîşêrî û Ana Zarîfa ra dima Seyîd Riza têna mend û xeylê tesîrdar bî. Artêşa tirke zî êdî vera Seyîd Rizayî aktîvîteyê leşkerî zêdînayî. 16-17ê tebaxe de pêşewe mabênê hêzanê Seyît Riza û leşkeranê tirkan de pêkewtişî qewimîyayî. Pêkewtişan de lajê Seyîd Rizayî Şêx Hesen, cinîya ci Bese û 3 tornê ci ameyî qetilkerdene. Badê ke nê rojan Serekê Bextîyaran Şahan Axa kişîya, Seyît Rizayî êdî hêvîya serkewtişî vîndî kerde. 10ê êlula 1937î de Erzingan de bi destê dewleta tirke tepişîya. Tayê cigêrayoxî nusenê ke Seyîd Riza nêtepişîya, eksê ci teslîm bî. No fikr binîqaş o. Na çarçewa de kitabê Faîk Bûlûtî de derbas beno ke Seyîd Riza seba ke eşîra xo zulm û zextan ra bixelesno, ame teslîmkerdene.
15ê teşrîna peyêne
Menganê teşrîna verêne û peyêne de dewleta tirke Seyîd Riza tede 58 merdimî muhakeme kerdî. Tarîxnas Brûînessen dîyar keno ke netîceya muhakemekerdişî de derheqê 7 merdiman de qerarê dardekerdişî dîya. Alîyê Mîrzê Silî (Demenan), Hesen Axa (Demenan), Findix Axa (Ûsivan), Ûsenê Seydî (Kurêşan), Seyîd Riza (Abbasan), lajê ci Resik Ûsen (Abbasan) û Hesenê Îbrahîmê Qijî (Kurêşan) 15ê teşrîna peyêna 1937î de ameyî daliqnayene. No dem Mustafa Kemalî bajaranê (Meletî, Amed) Kurdistanî de “akerdişî” kerdêne. Bêguman ey derheqê Dêrsimî de roje bi roje agahîye girewtêne. Yanî kerdoxo serekeyî “nêweş” nêbî.
50 hezar kesî ameyî qirkerdene
Badê ke 7 seyîdê Dêrsimî bi hovî ameyî dardekerdene, artêşa tirke hêrişê xo nêvindarnayî. Çike armancê dewleta tirke qirkerdişê pêro şarê Dêrsimî bî. Na çarçewa de artêşa tirke 1ê hezîrana 1938î de reyna hêrişê vera Dêrsimî kerd. 3 aşmî dewî û koyî dîyayî bombayan ver. Netîce de bi des hezaran dêrsimijî xedarane ameyî qirkerdene. Reqema qirkerdeyan bedilîyena. Goreyê dayeyanê fermîyan ê dewlete Dêrsim de hema-hema 13 hezar kesî ameyî qetilkerdene û nêzdî 12 hezar kesî nefî bîyî. Bêşik nê reqemî duştê raştî yê. Îsmaîl Beşîkçî vano ke fekafek 50 hezar kirmancî ameyî qetilkerdene. Na reqeme mîyanê tarîxnasan de zafane rast hesibîyena.
Fermanê Mustafa Kemalî
Jenosîdê Dêrsimî de xeylêk nimûneyî est ê. Înan ra tewr balkêş mektuba Alî Ozî ya ke serra 1946î de nusîyabî. Na mektube hetê tarîxnas Taner Akçamî ra weşanîyaye. Alî Ozî Jenosîdê Dêrsimî de pawitoxîya Abdullah Alpdoganî kerde. O bixo zî hetê dewa Turuşmekî ya Mazgêrtî de tewrê qirkerdişî bî. Goreyê mektube Alpdogan ferman dano ke wa “kurdê qizilbaşî” bêrê qirkerdene. Xeylêk cinî û domanî bi hawayêkê koyî ameyî qetilkerdene. Mîsal Amed ra yew leşker, Salîho Amedij seba ke domanî nêkiştê, bi destê Alpdoganî kişîyayo. Alpdogan efseran rê vano ke hukmat û Mustafa Kemalî ferman dayo ke wa Dêrsim de her çî bêro rijnayene û qirkerdene.
