Di 1943’an de li Tehranê konferansek ji serokên sê dewletên hevalbend ên hevpeymaniya dijî Hitler, serokê Encumena Komîserên Gel ên Yekîtiya Sovyetê Joseph Stalin, serokê Dewletên Yekbûyî Franklin Roosevelt û serokwezîrê Brîtanyayê pêk hat. Winston Churchill tê de cîh girt.
Civîn bi navê Konferansa Tehranê derbasî dîrokê bû. Cara yekem bû ku “sê alî ya mezin” – Stalîn, Roosevelt û Churchill – bi tevahî kom bûn. Di konferansê de wezîrên derve, şêwirmendên siyasî û leşkerî jî amade bûn. Di şandeya Sovyetê de Komîserê Gel yê Karên Derve Vyaçeslav Molotov û Mareşal Kliment Voroshilov hebûn.
Fikra civînek “sê alî ya Mezin” ji hêla Churchill û Roosevelt ve di Tebaxa 1943’an de di dema Konferansa Quebec de hate pêşkêş kirin. Ji bilî Tehranê, bajarên din jî di nav de Qahîre û Bexda weke cihê civînê hatin destnîşankirin. Li ser israra Stalîn, Tehran wek cihê konferansê hat hilbijartin.
Konferansa Tehranê bi kodnavê “Evrika” hat lidarxistin. Konferans li ser mijarên leşkerî, di serî de pirsa vekirina eniyeke duyemîn li Ewropayê, rawestiya. Her aliyek nerîna xwe li ser pîvan, dem û cihê êrîşa hevpeymanan ji bo Ewropayê pêşkêş kir. Roosevelt hewce dît ku biryara Konferansa Quebec a ji bo dagirkirina Ewropayê li seranserê Kanala La-Manş li dora 1’ê gulana 1944’an (Plan Overlord) pêk bîne. Heyeta Sovyetê du operasyon wekî yên herî bi bandor dihesiband: Operasyona Overlord û wekî piştgirîya wê, daketina bi amfîbî li başûrê Fransa. Churchill di pêşxistina operasyonên li Îtalya û Balkanan de israr kir.
Di 30’î mijdarê de li Tehranê, aliyan li ser dem û çarçoveya vekirina eniya duyemîn li Ewropayê li hev kirin. Di 1’ê kanûna 1943’an de serokên hikûmetên Yekîtiya Sovyetê, DYA û Brîtanyaya Mezin biryarên leşkerî yên Konferansa Tehranê îmze kirin.
Di biryarên leşkerî de hate destnîşankirin ku Operasyona Overlord dê di gulana 1944’an de, digel operasyona li başûrê Fransa were kirin, di heman demê de leşkerên Sovyetê dê heman demê de dest bi êrîşê bikin da ku pêşî li veguhestina hêzên Almanya ji rojhilat bigirin a ber bi eniya rojava ve bigirin. Hat pêşbînîkirin ku ji niha û pê ve navendên leşkerî yên hersê hêzan ji bo operasyonên li Ewropayê yên pêşwext bi hev re di nava têkiliyê de bin û di navbera van navendan de planek ji bo xapandina dijmin û lihevkirina operasyonan çêkirin.
Hevalbendên rojavayî, li ser planên xwe yên leşkerî-stratejîk ên li başûrê rojhilatê Ewropayê, pêşniyar kirin ku alîkariya partîzanên Yûgoslavyayê berfireh bikin û Tirkiyeyê bikşînin nav şerê li dijî Almanyayê. Di dema gotûbêja li ser vekirina eniya duyemîn de gotina serokê hikûmeta Sovyetê ku Yekîtiya Sovyetê amade ye bi Japonyayê re piştî radestkirina Almanyayê şer bike, tevî hebûna peymana bêalîbûnê bi vî welatî girîng bû.
Di konferansê de ji bilî mijarên leşkerî, mijarên girêdayî pêkhateya cîhanê ya piştî şer hatin gotûbêjkirin. Dewletên Yekbûyî pirsa perçekirina Almanyayê piştî şer kir pênc dewletên xweser. Brîtanya ya Mezin pêşniyar kir ku Prûsya ji Almanya veqetîne û herêmên başûrê welêt, bi Awûstûrya û Macaristanê re dirê bide û navê Konfederasyona Dinyayê lê bike. Heyeta Sovyetê piştgirî neda van planan. Biryar hat dayîn ku gotûbêja pirsa Almanyayê ji Komîsyona Şêwirmendiya Ewropayê re were şandin.
Di Konferansa Tehranê de bi gelemperî biryarek li ser veguhestina Koenigsberg (niha Kaliningrad e) ji bo Yekîtiya Sovyetê hate pejirandin. Her wiha li ser danîna sînorên Polonyayê bi “Xeta Curzon” a sala 1920’an li rojhilat û bi çemê Oder (Odra) li rojava re lihevkirinek pêşîn hat kirin. Bi vî rengî, herêmên rojavayê Ukrayna û Belarûsa Rojavayî wekî ku radestî Yekîtiya Sovyetê hatine pejirandin.
Hêjayê gotinê ye ku di konferansa Tehranê de serokên hersê hêzan li ser avakirina rêxistineke ewlekariya navneteweyî ya piştî şer, nêrînên xwe dan hev. Wan her wiha “Deklarasyona li ser Îranê” pejirand ku tê de daxwaza xwe ya parastina serxwebûn, serwerî û yekparçebûna axa vî welatî piştrast kir.
Di dawiya konferansê de “Deklerasyona Sê Hêzan” hat weşandin. Li gorî belgeyê, serokên “sêya mezin” li ser planên tunekirina hêzên çekdar a faşîst ên Alman li ser dem û asta operasyonên ku ji rojhilat, rojava û başûr têne kirin li hev kirine. Di deklerasyonê de biryardariya her sê dewletan ku hem di dema şer û hem jî di dema aştiyê de bi hev re tevbigerin hate diyarkirin.
Konferansa Tehranê yek ji mezintirîn bûyerên dîplomatîk ên Şerê Cîhanê yê Duyem e. Di wê serdemê de bû qonaxeke girîng di pêşxistina peywendiyên navneteweyî û nav-hevalbendiyê de derket.
