Kurdan hezar sal berê bi tirkan re deriyê Anatolyayê vekir; ew dikarin îro bi hev re deriyên azadî û demokrasiyê vekin.
Dîrok ne tenê kronolojiya bûyeran 1e; ew di heman demê de bîranîna tomarkirî ya jiyanê ye ku gelan bi hev re ava kiriye. Ji bo kurd û tirkan, ev jiyana hevbeş bi Şerê Milazgirê, di sala 1071an de dest pê kiriye. Dewleta kurd a merwaniyan, mîr û eşîrên kurd di serkeftina artêşa Selçûkiyan bi roleke girîng rabûne. Vê serkeftinê deriyê Anatolyayê vekir û bingeha çarenûseke hevpar a hezar salî di navbera kurd û tirkan de danî.
Di serdema osmaniyan de, ev hevkarî veguherî avahiyeke sîstematîktir. Mîrnişînên kurd wekî hebûnên xweser, lê di bin kontrola osmaniyan de hebûna xwe domand. Wan di berhevkirina bacan, ewlehiya sînor û rêziknameya giştî de bi dewletê re hevkarî kir. Mîrên kurd, ku desthilatdariya xwe ya herêmî diparast, wekî hêzên dilsoz û hevseng alîkarî da Osmaniyan. Ev yekîtiya hezar salî ne tenê li ser hevsengiya siyasî lê di heman demê de li ser hevsengiya civakî, çandî û aborî jî hat damezirandin.
‘Hevkariya ku hezar sal domiya ne li ser wekheviyê, lê li ser siyaseteke bawerî û hevsengiya dualî ava bû.’
Destpêka siyasetên navendîparêz
Sedsala 19an serdemek bû ku hewlên modernîzasyona Osmanî û êşên hilweşîna împaratoriyê bi hev re ketin. Dest bi nêzîkatiya dewleta navendî kir ku bi awayekî sîstematîk xweseriya herêmî sînordar bike. Mîrnişîn û saziyên xweser ên kurdan demeke dirêj pergalên xwe yên bacê û mekanîzmayên edaletê kontrol dikirin, rewşeke girîng bû ji bo hevsengiya hêza herêmî û tevna civakî ya împaratoriyê.
Serhildana Baban a 1806an û Serhildana Bedirxan Beg a 1847an rasterast bi polîtîkayên navendîparêz ên jiholêrakirina mîrnişîn û xweseriya kurdan ve girêdayî bûn. Betalkirina mîrnişînan û xurtkirina desthilatdariya navendî di dema serweriya Mehmûdê II. de bû sedema nerazîbûna gel û bingehek ji bo destpêkirina serhildanan danî.
Di dawiya sedsala 19an de, polîtîkayên neteweperest ên Komîteya Îttîhad û Terakkî veguherîna ji împaratoriyeke pirnetew ber bi dewleteke neteweyî ya homojen ve lez kir. Kurd êdî wekî “hevkar” nehatin dîtin, lê wekî hêmanek li derveyî modela civaka homojen a ku dewletê armanc dikir hatin dîtin.
‘Polîtîkayên navendî bingeha hevpariya hezar salî têk bir û rê li ber têgihîştina tehdîdê vekir; rakirina mîrnişînên kurd çirûska yekem a serhildanan pêxist.’
Komar û siyaseta înkarkirinê
Ev pêvajo bi damezrandina komarê re fermî bû. Bi Destûra Bingehîn a 1924an û Peymana Lozanê, nasnameya destûrî ya gelê kurd hat jêbirin, zimanê kurdî hat qedexekirin û çand hat înkarkirin. Hevkariyeke hezar salî bi bandor bi dawî bû.
Ev înkar ne tenê qanûnî bû; di heman demê de trawmayeke civakî, çandî û psîkolojîk bû. Komara nû ne hemwelatîbûna wekhev ji bo kurdan, lê pergaleke asîmîlasyon û nezanînê bû.
Xelekên berxwedanê
Kurdan qet înkar qebûl nekiriye. Serhildana Şêx Seîd a 1925an di sala sêyemîn a komarê de bertekeke bihêz bû. Serhildanên piştre li dora çiyayê Araratê, digel rêxistina Xoybûnê, lêgerîna kurdan ji bo îradeyek neteweyî ya kolektîf nîşan da.
Komkujiya Zîlan a 1930an û Serhildana Dêrsimê ya 1937-38an birînên nejibîrkirî li ser bîra raya giştî hiştin. Bi van komkujiyan ne tenê armanc ew bû ku kurdan bitirsînin, lê di heman demê de bîra wan a kolektîf û mîrata wan a çandî jî tehdît kirin. Berxwedan bi têkoşîna çekdarî ve sînordar nebû; wê bi rêya wêje, ziman, muzîk, dîroka devkî û rêûresmên civakî jî berdewam kir. Her serhildanek wekî mîrateyeke kolektîf di bîra raya giştî de hat tomarkirin.
Berdêlên gel
Gelê kurd qet înkar qebûl nekiriye. Hişmendiya neteweyî ya ku ji salên 1960î û pê ve bilind bû, di salên 1970yî de veguherî têkoşîna rêxistinkirî û ji sala 1984an û pê ve jî veguherî têkoşîneke demdirêj. Vê berxwedanê ne tenê di pevçûnên çekdarî de, lê di warên çand û perwerdehiyê de jî xwe nîşan da.
Vê pêvajoyê ziyaneke mezin da gelên Tirkiyeyê jî. Desthilatdariya yek-partî, darbe, rewşên awarte, zext û krîzên aborî bandor li tevahiya civakê kir. Baweriya civakî zirar dît; cîrantî, têkiliyên nav-eşîrî û hevgirtina çandî qels bûn. Krîzên aborî, bêkarî û zexta siyasî baweriya di navbera gelan de hilweşand.
Dîrok nîşanî me dide ku polîtîkayên yekpare yên dewletê ne ji bo kurdan û ne jî ji bo tirkan aştî aniye.
Dîrok ji me re çi dibêje?
Modela dewleta neteweyî ya nijadperest ne azadî ji bo kurdan, ne demokrasî ji bo tirkan û ne jî aştî ji bo gel anî; tenê xwîn, hêsir û wêranî man. Gundên kurdan hatin şewitandin, zimanê wan hate qedexekirin û bi hezaran kes bi sirgûn û girtinê re rû bi rû man. Gelê tirk jî bi rêya darbeyan û wêrankirina aborî berdêlên giran dan. Dîrok bi zelalî nîşan dide ku aştî û wekheviya mayînde ne bi înkar û asîmîlasyonê, bi jiyana demokratîk a hevpar tê bidestxistin.
“Rêya aştiya mayînde ne bi înkarkirinê, lê bi jiyana demokratîk a hevpar tê çêkirin.”
Dersên hezar salî û derfeta îro
Kurdan hezar sal berê bi tirkan re deriyê Anatolyayê vekir; ew dikarin îro bi hev re deriyên azadî û demokrasiyê vekin.
Rêya derbaskirina êşên rabirdûyê, di komara demokratîk û civakeke demokratîk de ye ku bi îradeya kolektîf a gel hatiye damezrandin. Ger aştî bi îradeyeke xurt were hembêzkirin, hevkariya hezar salî ya di navbera kurd û tirkan de dikare li ser bingeheke nû ya wekhevî û azadiyê ji nû ve were avakirin. Wekî din, dîrok dê xwe dubare bike, û sedsaleke din dê winda bibe.
“Hevkariyeke hezar salî ne bi êşa rabirdûyê, lê bi îradeya îro dikare were vejandin.”
Bangek ji bo aştiyê
Bes e ji salên êşê re. Divê kurd û tirk barê rabirdûyê li dû xwe bihêlin û pêşerojeke li ser bingeha wekhevî û azadiyê ava bikin. Dîrokê nîşan daye ku heta di demên tarî de jî, xwesteka berxwedan û jiyana hevbeş winda nebûye.
