“Dengê Gerabêtê Xaço bîranînek e ku êşa gel vediguherîne stranan û êşê vediguherîne hêviyê.”

Dema ku ez zarok bûm, dengê ku bi kûrî ket nav dilê min, di nav dengên biçizeçiz ên Radyoya Êrîwanê de, dengê Gerabêtê Xaço bû. Dema ku ez li ber radyoyê rûdiniştim û min guh dida stranên wî, ne tenê stranek, lê êş, şahî û berxwedanên sedsalan li ber guhê min diçirisîn. Di wan kêliyan de, min hestek kûr hîs dikir ku min nikarîbû bi tevahî fam bikira, lê şopek kûr li ser dilê min dihişt: rabirdû û niha, windahî û hêvî, nasnameya ermen û çanda kurdî, bi dengê wî dibûn yek.

Paşê ez hîn bûm ku Gerabêtê Xaço dengbêjek bû, ku yek ji kesayetên herî bihêz ên kevneşopiya muzîka kurdî tê hesibandin, dengbêjek bû ku tevî eslê xwe yê ermen, hemû berhemên xwe bi kurdî pêşkêş dikirin. Xaço, hem hunermend û hem jî şahidê dîrokî bû, di sedsala 20an de ji bo nîşandana nakokiyên nasnameyî, koçberî, hevpariyên çandî û şêweyên berxwedanê. Ew li Mezopotamyayê mînakek girîng bû. Muzîka Xaço, ku kevneşopiya dengbêjiyê wekî dîroka devkî zindî dihêle û wê ji nifşên pêşerojê re vediguhezîne, hem wekî pirek û hem jî wekî bîranînekê xizmet dike.

Xaço, sala 1903an, li gundê Bileydera Êlihê ji dayik bû. Sala 1915an, di dema Qirkirina Ermenan de, wî şahidiya hilweşandina gundê xwe kir. Ew û xwişk û birayên wî Abraham, Manûşak û Xezal bi saya leşkerekî kurd sax man. Wî 15 salan li Qamişloyê li Lejyona Fransî xizmet kir. Sala 1936an, dema ku li Qamişloyê bi lejyonê re xizmet dikir, bi Yeva, bi keça malbata Azîzan re zewicî. Çar keç û kurek wî çêbûn. Sala 1946an, ew bi malbata xwe re koçî Ermenistanê kir û li Êrîwanê bi cih bû.

Ew bi salan di beşa weşana bi zimanê kurdî ya Radyoya Êrîwanê de xebitî. Ev serdem hem ji bo tomarkirina muzîka kurdî û hem jî ji bo dîtina nasnameya kurdî ya giştî girîng bû. Bi rêya radyoyê, Xaço gihîşt girseyeke fireh a temaşevanan û piştrast kir ku kevneşopiya dengbêjiyê ne tenê li meydanên gundan, lê di heman demê de divê bi rêbazên ragihandinê yên nûjen bê veguhastin.

Radyoya Êrêwanê di nîvê sedsala 20an de, ji bo muzîka kurdî wekî “arşîveke nûjen” xizmet kir. Di vê çarçoveyê de, berhemên ku Gerabêtê Xaço pêşkêş kirin ne tenê hunerî bûn, her wiha beşek ji têkoşîna nasnameyê bûn. Wî stranên kevneşopî yên wekî “Ay lo mîro”, “Edûlê”, “Çûme Cizîrê”, “Ximximê”, û “Lê lê dayikê” pêşkêş kirin. Ew di 15ê Çileya 2005an de, li Ermenistanê çû ser dilovaniya xwe.

Stranên Xaço ne tenê veguhestinek muzîkî ne; ew di heman demê de celebek ji nû ve hilberandina bîra civakî û berxwedana çandî ne. Dengê Xaço ji bo gelê kurd wekî arşîveke kolektîf xizmet kiriye.

Nasnameya Gerabêtê Xaço ji hêla sosyolojîk ve balkêş e. Ji aliyekî ve, ew çîroka zindîmana zarokekî ermen e, û ji aliyê din ve, ew pêşxistina hesta aîdiyeta wî bi çanda kurdî re ye. Ev nîşan dide ku nasnameyên etnîk û çandî ne mutleq in, lê belê avahiyên pirjimar û derbasdar in ku ji hêla şert û mercên dîrokî ve hatine şekildan. Xaço bû pirek di navbera kokên xwe yên ermen û çanda kurdî de, û di bîranînên her du gelan de şopek mayînde hişt.

Jiyan û muzîka Gerabêtê Xaço ji gelek aliyan ve girîng in:

• Stranên wî ezmûnên dîrokî yên gelê kurd zindî hiştin.
• Wî li dijî zexta neteweyî û polîtîkayên asîmîlasyonê qadeke berxwedana çandî afirand.
• Xaço nîşan da ku nasnameyên etnîk ne sabît in lê bi têkiliyên çandî ji nû ve tên şekildan.
• Çalakiyên wî li Êrîwanê mînakek hebûna diyasporaya kurd bi rêya hilberîna çandî ne.

Gerabêtê Xaço ne tenê dengbêjek e; ew di heman demê de şahidê dîrokê ye. Kokên wî yên ermen û girêdana wî ya kûr bi muzîka Kurdî re sembolek bihêz e di navbera nasnameyan û bîra kolektîf de. Xaço ne tenê stran, lê di heman demê de bîranîn, êş û berxwedana gelekî jî li pey xwe hişt. Îro roj, stranên wî wekî mîrateyeke hevpar ji bo gelê kurd û ermen dijîn.