Tarîx de mîyanê Erxanî û Gêlî de cayê ke mendî sey “Sophene” ameyî vatiş. Urartuyan na herême ra Şupanî ya zî Şupa vatêne. Hewna verê nameyê na herême Îşşuva bî. Erxanî, Şankuş, Maden ra hetanî Meletî zî Alzî ameyo vatene. Erxanî Koyê Yanarî ser o ameyo ronayene û no ko zî yeno dîyîş ke Koyê Zulkuf Pexamberî yo. Heme şarîstano ke Erxanî de ciwîyeno, goreyê nameyêkî dayê Erxanî. Demê Dewleta Osmanîyan de zî nameyê Erxanî sey Arghînî ameyo vatiş.
Erxanî û urartuyî
Nameyê kokê Arghînî zî hetanî urartuyan şono. Çîmkî urartuyan de vatişê nameyan bi hînî/hînîlî qedîyayêne. Çekûya ke bi hînî biqedîyo, uca sey xane yeno namekerdiş. Kurdkî zî wîna ya. Çekûya arg zî xususî cayo ke tede maden zaf bibo rê yeno şuxulnayene.
Zaf çimeyan de seba Erxanî nameyê: “Argîn, Argînî, Akranya, Arkanîa, Arsenî, Arghana, Arghînî, Arsanla, Aşot (Aşat), Arkanîn, Erkenîn, Ekanîna, Arkanayn, Erkanîkana, Ergînî, Erganî, Urhan, Yanan, Yanarî ve Zulkarneyn” ameyê vatene.
Osmanîye
Evlîya Çelebî Seyahatnameyê xo de seba Erxanî vano; Sultanê Abbasî, Sultan Vahîdullahzade Sultanê Erxanî bî. Peynîya seserra 19î de hetê Erxanî de qezaya Osmanîye ronîyena. Na serre zî Erxanî hetanê komare sey Osmanîye yeno zanayîş. Şaristanê Osmanîye reyde têmîyan nêbo ser o demê komare de nameyê Erxanî şuxulîyeno. Hema zî îxtîyarî seba Erxanî ya Erxînî ya zî Osmanîye vanê.
Demê kênayîşê tarîxî de yeno dîyayene ke Erxanî tewro verên cayê cuye yo. Dormeraya zaf hûmare de xarabeyê şaristanî est ê: “Tîlhuzur, Tîlkadî, Tîlhum, Zengetîl, Kertîl, Akçakale, Cîngîşî, Elmedî, Îgîmî, Gîryan, Sultantepe, Kalhane, Gomayîk, Bervan Aynato, Kîlleş, Hîlar, Kîkan, Kîyeksan û Hendeka” hewna Erxanî de Qaleyê Amîdî û xarabeyê şaristanê Germîkî est ê. Erxanî merkezê îdareyî yo û no ser şaristan dormeraya Koyê Zulkufî de ronîyeyo.
Hurrî û mîtannîyî
Verê Îsayî serranê 3000an de mabenê Dîcle û Fêratî de qawîmê subartu ya zî subaru ewta de ca bîyê, no zî çimeyanê Sumer û Akadî de yeno dîyayene. Çekûya subaru yeno manaya mabenê di çeman. Hurrîyî dewletêka zaf biqewete bîye. Dînê hurrî û mîtannîyan de zaf homayî est bîyî. Roje û aşme ra Teşup û Hepat ameyêne vatene. Mîtannîyan de Homayê asmênî ra Hepat/Hepa, Homayê hewayî ra zî Teşup ameyêne vatene. Hepat û Teşup seyyebînan ameyêne qebûlkerdene. Cayê pîrozî yê (tapinax) hurrî û mîtannîyan zaf bigird û balkêş bîyî.
Demê Hz. Îbrahîmî
Verê Îsayî mabenê serranê 2350 û 2225an sey demê Hz. Îbrahîmî yeno qebûlkerdene. Hz. Îbrahîm demê Xanedanîya Akadî de ciwîyayo. Hewna qiralê Dewleta Akadîyan Naramsînî, ame tesbîtkerdene ke hetanî Amed ameyo, Erxanî de madenê paxirî veto û roto.
Rîtuelê qurbanî
Qiralîya Komagene ke şarîstanê Semsûrî de ya, peynîya serranê 2400an de ronîyaya. Nemrud demê Hz. Îbrahîmî de ciwîyayo la yeno vatiş ke beno ke Qiralê Dewleta Akadîyan Naramsîn, Nemrud bî.
Şikefta Hîlarî de demê cigêrayîşî de ame tesbîtkerdene ke rîtuelê birnayîşê qurbanî ameyê kerdene, çîmkî tesbît bî ke şikeftan de 70 sereyê domanan ameyî birnayene. Hewna şikeftan de resmê roj û aşme ameyê viraştene, no zî nîşan dano ke roj û aşme ra bawerîkerdiş est o. Demê Hz. Îbrahîmî de roj û aşme ra bawerî est bîye.
Herême de şarê sabî û şemsî roj û aşme ra bawerî kerdêne û cayê înan ê pîrozî est bîyî. Nameyê Hîlarî zî rîtuelê bawerîye ra yeno. Hewna yeno vatiş ke nameyê Hîlalî zî bawerkerdişê aşme ra yeno.
Stelî yê ke Karaz de ameyî dîyîş de, Naramsîn xo sey fîgurê Homayî nîşan dayo. Eke Erxanî de cigêrayîşî bêrê hera kerdene, do tesbît bibo ke welatê Hz. Îbrahîmî Erxanî bi xo yo.
