Wendoxê erjayeyî verê verkan ma wazenê vajê wa weşanê rojnameyê Xwebûnî pîroz bo. Ma hêvîdar ê ke Xwebûn nê wextanê çetinan yê ke ma ti ra vîyarenê de mîsyonê xo bi serkewtişî bîyaro ca û emrê ey zaf-zaf derg bo. Seke şima zî zanê bi nameyê xo yo vilabîyayî û namekerdişê dewleta tirkan Serêwedaritişê Şêx Seîdî tarîxê kurdanê Bakurî de cayêko muhîm gêno. Babeta nuşteyê ma zî ey ra eleqedar o. La verê ke ma derbazê babetaxo bibê wazenê yew çîyî îzeh bikerê: Ganî ma amanc û qerakterê milî yê nê hereketî bîyarê xo vîrî û senî ke naye ra girêdaye çend tarîxnas yan zî cigêrayoxê kurdî zî wina name kenê ma zî nê hereketî ra vajê “Serewedaritişo milî yê Kurdan yê 1925î.”
Heyf ke ser ra 94 serrî wext derbaz bîyo la ma hema zî derheqê Serewedaritişê Milî yê Kurdan yê 1925î de tayê detayanê muhîman nêzanê. Zanayîşê ke ma zanê zî qismê înan yan kêmî yan zî xelet o. Ma zî wazenê nê nuşteyê xo de bala şima biancê yew zanayîşê xeletî ser û hetanî ma dest ra bero raşta ey şima rê îzeh bikerê. Senî ke sernuşteyeyî ra zî dîyar beno merkezê babeta ma de Şêx Seîd Efendî esto. Hîna raşta xo ma do yew fotografo ke şarê ma mîyan de sey fotografê Şêx Seîdî yo ke badê şehîdkerdişê ey ancîyayo vila bîyo ser o vînderê.
Nê fotografî ra yew maslûb aseno. Yew kal o; yew kalo herdişsofî û vileyê ey hetê ey yê çepî ser kewte. Ewro hema zaf kurdî vanê qey (yan zî winî zanenê) no, bedenê Şêx Seîdî yo. Oxro ke no merdimo bêgan,serekê Cemîyetê Teâlî yê Kurdîstanî (CTK) Seyîd Abdulqadîr o.
Seyîd Abdulqadîr (1851-1925), lajê Şêx Ubeydullahê Nehrî yo. Îdarekerdoxanê serewedaritişêkê kurdan ke bi nameyê pîyê ey name bîyo (Serewedarişê Şêx Ubeydullahî, 1880) ra yew o. Serekê CTK û ronayoxanê Cemîyeta Nêşr-î Maarîf yê Kurdan bî. Seyîd Abdulqadîrî nînan ra teber serekîya Şura-î Dewlete (manaya ewroyêne de Daniştay) kerda û o endamanê Ayân (Senato) bî.
Seke yeno zanayîş hereket û komelanê kurdan yê destpêkê seserra 20. de meylê xoserîye Şerê Dinya yê Yewinî ra pey dest bi averşîyayîşî kerd. Demêk ra pey Cemîyetê Teâlî yê Kurdîstanî de sey otonomîstî û xoserîwazî di grûbî vejîyay meydan. Seyîd Abqulqadîr, eksê grûba xoserîwazan ke sereyê na grûbe Bedîrnanîyan antêne waştêne statûye otonomî bidîyo Kurdîstanî. Bi vatişêko bîn o pawitoxanê serekeyan yê fikrê otonomîstîye ra bî. Ey va: “Nê wextanê înan yê zoran de, derbe tirkan ro pirodayene munasîbê fehm û ferasete kurdîtîye nêbeno”, vera peymana Sevrî vejîya û mudafayê tirkan reyde mucadelekerdişî kerd.
Hedîseyê Mr. Templettonî: Delîlanê bihêzan ra yew o ke goya (qaşo) Serewedaritişê 1925î de engişta îngilizan esta û dolaba ke seba ke Seyîd Abdulqadîr serewedaritişî ra eleqedar bero nîşandayene û bero tesfiyekerdiş ameya plankerdene.
Metîn Toker, rojnamegeranê namdaran yê demêk o û eynî wext de zamayê Îsmet Înonuyî yo. Kitabê Metîn Tokerî Şeyh Sait ve İsyanı (Şêx Seîd û Serewedaritişê Ey) ke ey 1964 de weşanayo, hetê sernuşteyê ma yê corênî ra muhîm o. Beşêkê nê kitabî de pêvînayîşê Serekê Cemîyetê Teâlî yê Kurdîstanî Seyîd Abdulqadîr û embazanê ey û bi nameyê “Mudirê Umur-ê Nezaretetî yê Wezaretê Karanê Teberî yê Îngilizstanî Mr. Templettonî Nîzamettîn Begî ke eslê ci de o îstîxbaratê tirkan ra yo ser o yeno vindertiş. Kesê ke no hedîse [na dolabe] Tokerî rê qisey kenê Korgeneralo teqawut Ekrem Baydar o ke o tarîx de Mudirê Asayîşî yê Îstanbulî yo û tercumananê îngilizkî yê Mudirîya Teşkîlatê Polîsan yê Îstanbulî ra Mustafa Necîp Emre yê. Goreyê naye Îstîxbaratê Tirkan amadekarîya serewedaritişî 5 aşmî (mengî) verê ra, payîzê 1924î de xebere girewta. Teşkîlatê polîsîye ra Nîzamettîn Begî, înanê ke amadekarîya serewedaritişî kerdêne mîyan ra Kor Şadîyo Paliyijî reyde têkilîroneno û xo ey rê sey Mr. Templetton dano şinasnayîş.
Metin Toker wina qal keno: “Pêvînayîşê Nîzamettîn û Abdulqadîrî qaso ke bibo babeta romanan çîyêko şênayî yo. Seba ke serkomîserî îngilizkî nêzanayêne la zaf weş teqlîdê îngilîzkî kerdêne ganî yew keso ke îngilizkî zanayêne bidîyêne ey het. Nîzamettîn muxatabanê xo yê ke sewîyeya înan zî sey ya Kor Şadî bîye reyde bi “Tirkîya Lorel-Hardî”** qisey keno, û hewceyîya ey bi yewna kesî nêbeno. Feqet şert bî ke qiseykerdişê ey û Mîrê Kurdîstanê Mustaqîlî bi hawayo ehemîyetin derbaz bibiyêne. Teknîk no bî: Nîzamettînî do sey teqlîdê îngilizkî çî-mîyan bivatêne. Tercumano ke ey het de bî do zî ê biçarnayêne tirkî ser. Seyîdî [Abdulqadîr] o cewabê xo bi tirkî bivatêne. Nîzamettînî do helbet no fehm bikerdêne la ey do fehmkerdişê xo bellî nêkerdêne. Tercumanî do vatişê Seyîdî seba Nîzamettînî goya bi îngilizkî tekrar bikerdêne. Nîzamettînî –yanî Mr. Templettonî- do reyna bi teqlîdê îngilizkî cewabê ney bidayêne. Mudirê Polîsan Ekrem Begî, ‘Mr. Templetton’ û tercumanê ey rê çîyê ke ê bivajê tek bi tek dayî talimkerdene. [R. 55.-56. yê kitabî ke nameyê ey cor ra vîyareno.*** Î.M.S.]
Yew şexsîyeto ke wextanê înan yê tewr zoran de fikrê tirkan reyde mucadelekerdişî mudefa kerdo û manaya ewroyêne de meseleyê kurdan rê çarçewaya welatê hemparî de çareserkerdiş pêşnîyaz kerda rê çi dolaba adîye ameya sexnekerdene. Mêrdim çi vajo tay maneno, la şima hende bizanê ke çend rojnamegeran û akademîsyenanê tirkan nuşteyanê xo de pê îftîxarî behsê nê hedîseyî [na dolabe] kerdo. Helbet goreyê înan “hîle û dolabê winasî huner o, her milet nêeşkeno heqê nê tewir karan bido”
Seyîd Abdulqadîr qerarê Mehkemeya Îstîqlalî yê Şarqî ke badê Serewedaritişê Milî yê Kurdan yê 1925î ronîyaye ser o 27 gulane 1925 de (74 serreyîya xo de) Dîyarbekir de ame îdamkerdiş. Ser ra zî ey “Verê çimanê mi de xapa îdamî bierzîyo vileyê lajê mi ro ez naye rê deyax nêkena” vato û rica kerda ke ey verê lajê ey îdam bikerê zî seba ke bibo şahidê îdamkerdişê ey, badê lajê xo ameyo dardekerdiş.
Goreyê neqilkerdişê Garo Sasunîyî, vatişê Seyîd Abdulqadîrî yê peyênî nê yê: “Xora veşnayîş û xirabekerdişî de şohretê şima yo gird esto. Şima tîya zî açarna Kerbela. Naye bizanê ke bi dehşet û îstîsmarkerdişê bêînsafî şan û şeref nîno qezenckerdiş.”
Fotografê Şêx Seîdî yo Peyên
Şima mîyanê nê nuşteyî ra fotografê Şex Seîdî yo tewr peyên o ke badê îdamkerdişê ey ancîyayo vînenê. Çimeyê nê fotografî ke ma bi xo o dîyo no yo: İsmail Talman, “Şeyh Sait İsyanı, Resimli Tarih Mecmuası, Sayı: 17, Cilt: 2, İstanbul, Mayıs 1951, s. 729-731. Derheqê nê fotografî de yew anektod zî wina yo: Ma no fotoğraf çimeyo ke ma cor ra nameyê ey nuşt ra dima hûmara 11. ya rojnameyê Azadî de (1992, r. 5) dî. Fotografî ser o zaf çî vatiş îcab nêkeno û xora derheqê ancîyayîşê ey de hema-hema ke tu zanayîşê ma zî çin o. Seba ke babeta mara eleqedar o,baş beno ke ma madeya “Şeyh Sait İsyani” yawww. tarihiolaylar.comî ra paragrafê tewr peyênî neqlê cêrî bikê:
“Verê ke qerarê mehkeme yê derheqê Şêx Seîd û embazanê ey de bero girewtene layî, qelasî û sewbîna melzemeyê ke seba daranê îdamî luzum bîyêne amebîy girewtiş û depo de ronîyabîy. Bê nînan celadê ke do nê îdaman tetbîq bikê garnîzonê leşkerî de amebîy mêmankerdene. Şewdirê 29 hezîrane 1925 roja yewşemeyî, hema ke Şêx Seîd û embazê ey nêvejîyê mehkeme, qezaya Berê Koyî yê Dîyarbekirî de vengê çakuçan, birrekan û hurakan ameyêne. Seba ke darê îdamî ke amabîy amadekerdiş nîzamî bibê yanî eynî dergîye de bê bi birrekan ameyêne birnayîş. Seba ke mêmanî, cinî û domanê înan yê ke Anqara ra amey temaşeyê merasîmê îdamkerdişî bikerê, duştê (hemverê) sêpîyanê îdamî de trîbun ameyêne înşakerdene. Gama ke qerarê mehkeme ame eşkerakerdiş sêxpîyê îdamî amebîy amadekerdene la viraştişê trîbunî dewam kerdêne. Her çî ke ame amadekerdiş, nêmeyê şewe de merasîmê îdamkerdişî û ameyîşê temaşekerdoxan dest pêkerdî. Şêx Seîd û embazê ey hepisxaneyî ra bi hewayo zincîrkerdeameyî ardene. Tek bi tek îşligê sipîyî dîyay xora û ameyî îdamkerdene. Şêx Seîd bi sereyo tîk vejîya û bê ke bilukimîyo vejîya sêpîya îdamî ser. Nê metanetê Şêxî ra gelek nuşteyanê rojnamegeranê tirkan û xerîban de ameyo behskerdene.”
Herinda Peynîye de
Kolonyalîstî seba ke înan de şuurê milî awan nêbo her tewir polîtîqayan tetbîqê miletanê bindestan kenê. Nê polîtîkayan ra yew zî no yo: Zanayîş û dokumentê (belgeye) ke tarîxê înan ra eleqedar ê çin yan zî tahrîf kerdena înan, derheqê lîderanê serewedaritişan yê înan de îfadeyanê tahkîr û tezyîfkerdişî xebitnayene û bi no hewa çimê miletê înan de îtîbarê înan warodayîş û bêşexsîyetkerdişê înan. (sey nimûneyêk: tabîrê heqaretamîzê ke xeberanê rojnameyanyê ke wextê serewedaritişan û mehkemekerdişêînan de derheqê lîderan û hereketanê înan de vejînê) Polîtîkaya ke her tewir krîteranê exlaq û wicdanî ra zî dûrî ya û herhal de dinya de emsalê aye çin bo zî na ya: Îdamkerdişê înan ser ra bi des serran wext derbaz bîyo la na dewlete hema zî cayê mezelanê Şêx Seîdî, Seyîd Rizayî yê embazanê înan eşkera nêkerdî.
Ma, Şêx Seîd û heme şehîdanê Hereketê Milî yê 1925î û heme şehîdanê Kurdîstanî bi minet û rehmet yad kenê û wina vanê: Ma kurdî berpirsîyar (mesul) ê. Berpirsîyar ê ke reberanê serewedaritişanê netewa xo, roşnvîranê xo yê ke seba kurdîtîye xebitîyayê weş bişinasnê. Înan azanê (neslanê) newîyan
rê bidê şinasnayîş. No eynî wext de înan rê deynê ma yê minetî yo. Peynîya nê nuşteyî ke ma o seba nê amancî nuşto de vanê kozireyê kurdîtî yê zerrîya xo muhafeze bikerê.
*Keso ke bi dardekerdiş ameyo kiştene
**Tirkîya temaşe ya ke dublajker Ferdî Tayfurî vengpêdayîşê fîlmê Laurel û Hardy’î de xebitnaya.
*** Qismê tirkî yê nê nuşteyî hetê ma ra çarnîyayî kirmanckî ser.
