Peymana Lozanî ser o zaf malumat ameyo dayene. Lozan helbet semedê kurdan û semedê tirkan seypê yew mana ra nêno. Semedê tirkan na peymane reyde tapûyê dewleta tirke ameyo girewtene. Semedê kurdan zî ma eşkenî vacî ke destê înan ra tapûyê ci ameyo girewtene. Tirkan ra statû, kurdan ra bê statû ardo. Îmzakerdişê Lozanî ra pey heme Anatolîya û qismanê zafinanê Kurdistanî ser meclîsê hukmatî yeno tapukerdiş û 3 aşmî ra pey zî teşrîna verêne de dewleta Tirkîya yena ronayene. Nî hukmanê peymane de ma vînenî ke kam erdê Tirkîya de ciwîyeno, tirk yeno hesebnayene. Bîla înan ne millet ne komel ne zî merdim esto.
Peymana Lozanî de kurdî semedê çi nênî hesebnayene? Haya dewleta muttefîqan kurdan ra çîn o? Şima vanî nî erdan de nêzanî bîla kurd, armenî, rom, çerkez, elewî, zerduştî, êzidî est î.
Lozanî ra heta nika zaf cigêrayîş ameyo kerdene. Qeydê qiseykerdişê temsîlkaranê Brîtanya, Fransa û Îtalya ma vînenî ke kurdan ra xebera înan esta. Hetta temsîlkaranê tirkan ra derheqê kurdan de ge-ge zî persan persenî. Ma eşkenî vacî ke derheqê kurdan de zaf malumatê înan est î. Çi heyfo ke nê malumatî kurdan ra yew havil/feyde nêresnayo. Çunke peymane de netewe tena ser netewa tirke ameya qebulkerdene. Ê misilman î û ê bînî zî kêmnetewe yî. Ma fam kenî ke dewletanê Lozanî kurdî bi heqê înan ser qebul nêkerdê. Înan kurdî seba yew qerqot qebul kerdê. Yew aste esto çim çîn o ke bivîno, asteyê zincî esto nêeşkeno buyî bigêro, fek esto nêeşkeno çiyêk boro, linge esta nêeşkeno linge bierzo, pol esto nêeşkeno hereket bikero, qame esta goşt çîn o. Vatî no qerqot kurdan ra bes o. No qerqot zî girewto dayo vereka dewleta tirke. Tirkan zî vat no qerqot çîyêk ra nêbeno, ma bigerî bikerî binê erdî. Çunke beno ke no qerqot rojêk rih bigêro, goştê ê bivirazîyo, eger gan bigêro înan ser o beno bela. No metafor gorêba vînâyîşê min o Lozanî ser o.
Peymana Lozanî çi heyfo ke vernîya nîjadperestîya Tirkîya akerdo. Dewleta Tirkîya zî ney seba xo yew reçete hesebno û bi rehberê nê reçeteyî hereket kerdo. Nê reçeteyî ra pey qanûnê bingeyî (Teşkîlatê Esasî yê 1924î) qebul kerdo û armancê xo bi tirktî ser eşkera kerdo.
Nê eşkerakerdişî ra pey kurdan nê hukmî qebul nêkerdê û dima zî serewedaritişê kurdan dest pêkerdo.
Nê serewedaritişî ra pey bi hezaran kurdî ameyî qirkerdiş, dardekerdiş û surgunkerdiş.
Helbet dewleta Tirkîya zanayo ke tena bi qirkerdiş û bi zilmî kurdî nêqedyenî. Çunke hem hûmara înan zaf a hem zî kulturê înan de xususîyetêko zengîn bi xo ser esto. Yew merdim zî bimano no tradîsyon dewam keno. Seba aye planêko xususî virazîyo. Nameyê nê planî zî Planê Islahatî yê Şarkî yo. No plan yew plano nimite yo. Labelê no plan semedê tirkan seba yew rehberêko polîtîk o. Nê planî ser o dewleta komara Tirkîya semedê kurd, kurdîtî çi esto wazena nê heme wedarno.
Nê planî ser bi îfadeyê Mehmet Bayrakî bi 7 herfan ’T’ yeno îfadekerdene: te’dîp (bi tarza leşkerî edepkerdiş û hîzakerdiş), tenkîl (bi cezakerdiş), taktîl (qetilkerdiş), tehcîr (koçkerdişo cebrî, surgin) temessûl (asîmîlekerdiş), temdîn (medenîkerdiş) û tasfîye. Dewleta Tirkîya bîla qirkerdişî waşto ke na mesele zafî bi asîmîlasyonî ser çareser bikero. Semedê aye zî ziwanê kurdî wareyê umûmî de yeno qedexekerdene. Erdê înan bi nameyê îdareyê mufettîşî yeno perçekerdene. Dima ra pê polîtîkaya îskanî, kurdî bi zorî rojhelatê Tirkîya ra yenî surgunkerdene. Tirkî wazenî ke kemerê tirkan reyde nî erdê kurdan qontrol bikerî. Mektebanê meslekî yê keyneyan akenî. Çunke zanenî ke keynê semedê vilakerdiş û dewambîyayîşê kulturî zaf muhîm î. Eger keyneyan asîmîle bikerî, dewamê ziwan û kulturî zî qednenî.
Nê polîkayan ra veşêr polîtîkaya asimîlasyonî de di planî cayê xo nêgênê. Yew tirkî bêrî erdê kurdan, semedê uca de biciwî. Çunke wazenî kemerê tirkan bivirazî û kurdan ê bînan ra cêra bikerî. Semedê aye erdê kurdan danî keyeyê tirkan. Tirkan heywanan ra bigêrê ban û heta genimê kurdan her çî peyda kerd. Labelê no plan dewam nêkeno. Planêko bîn zî wazenî keynayanê tirkan camêrdanê kurdan reyde bizewecnî. Çunke zanenî ke dewambîyayîşê kulturî bi cinîyan reyde beno. Semedê aye nî planî ra zî teqsir nêkenî. Labelê çi heyfo ke keyeyê tirkan nêwazenî keynayanê xo bidî camêrdanê kurdan. No ra zî di sebep esto. Yewin nîjadprestîya tirkan ra yo, çunke kurdan merdim nêhesebnenî û dîyîn zî sebebo ke dewamkerdişê soyî bi camêrd ra yeno hesebnayene. Ma vînenî nê di sebeban de nîjadperestî/cîyakerîyî û cîyacînsîyetî est î.
Tarîxê newî yê dewleta Tirkîya de cîyakerîyê û cîyazayendî tedir esto. Tewr muhîm nimûne Terteleyê Dêrsimî de xo hol macnena. Terteleyê Dêrsimî de dest nanî ser hezaran kenayanê qijan. 7 aşme ra bigêrê, 17 serre dest nanî kenayanê gedeyan ser. Vanî ke ma nê gedeyan ra medenîyet anî û înan bêwayîr nêverdenî. Heme danî burokratan, eskeran, zengînan. Înan ra se ra 95î nêgenî nufusê xo, îstîsmar û teda kenî, heme kenî xizmetkar û koleyê xo.
Peynîye de ma eşkenî vacî ke nîjadperestî/cîyakerîye esil Peymana Lozanî de dest pêkerdo. Lozan fermanê perçekerdişê erdê kurdan, ziwan û kulturê kurdan o. Fermanê îskeletê kurdan vila kerdo. No ra pey pêrdayîşê kurd û tirkan dest pêkerdo. Helbet no pêrdayîş, pêrdayîşê şaran nîyo. Nê pêrdayîşî bi polîtîkaya dewletan û bi destê dewleta tirkan dewam kerdo.
Na polîtîka 100 serrî yo zî dewam kena. Kurdî hema zî bi statuyê xo nenî qebulkerdene. Ziwanê înan hema zî ziwanê nêzanaye yo.
Gorêba kurdan meşruîyetê Peymana Lozanî çin o. Cînîyanê kurdan hişmendîya serewedaritişê kurdan bi dêran, melqatikan, estanikan reyde bi ziwanê ma heta nika resnaye ma. Nika zî her ca de no mîrasê hişmendî kerd mîrasê dinya. Nika zî her ca berzîya bi vengê vatişê înan reyde “Jin, Jiyan, Azadî (Cînî, Cuye, Azadî)” ra lerzeno.
