Frîda Kahlo; cinîya eşq û şorişî, cinîya ke dejê xo bi hawayêkê şênberî serê tuwalî de neqş kerdê. Cinîya ke zerrîya xo de çewres cinîyan rê ca da û her çewresî zî yewbînan ra cîya, yewbînan ra xerîb ê. Frîda kam a û çi kes a? Ma cuya aye reyde raywanîyêkê kilmî bikerê.
Frîda Kahlo 6ê temmuza 1907î de Meksîko de yena dinya. La Frîda seba fikrê xo yê çepgêrî temmuza 1910î yê Şorişê Meksîka sey roja rojbîyayîşê xo îlan kerda. Frîda hema 6 serreya xo de rastê dejî yena. Yanî dejê felcê tutan. Goreyê hîn tutan Frîda bişans bena. Çike o wext xeylê tutî na nêweşîye ra merdêne. Her çiqas Frîda pê nêmiro zî, na nêweşîye serê çaqê aye de texrîbatêkê pîlî viraznena. Çaqêkê aye zeyîf maneno. Coka bi laqabê sey “Frîdaya çaqeyo texteyine” yena binamekerdiş. Frîda nê dejî ser wina vana: “Reya ewile bî ke dej o wext kewt bedenê mi.”
Frîda, Mektebê Amadeyî yê Neteweyîyo ke ci de perwerdeyo tewr baş ameyîne dayîş, wend û huner, edebîyat, felsefe û sîyasetî reyde eleqedar bîye. Frîda o wext tewrê komêkê anarşîstan bîye.
Qezaya otobuse û vuryayîşê cuye
Frîda 19 serreya xo de bi waşteyê xo Alejandro Gomezî reyde otobusa ke niştebî, seba şemsîye peya bena û esparê otobusêka bîne bena. Pelê teqwîmî o wext 17 êlule 1925 mojneno ra. Otubuse tramvaye rê qelibyena û xeylê kesî qeza de mirenê. Asinê tramvaye zî qorrikê aye de şino. Dimayê qeza pêro cuya Frîda nêweşxaneyan de, mîyanê ca û korseyan de derbaz bena. Pêro cuya xo de 32 emelîyatî derbaz kerdî. Serra 1954î de zî çaqê aye yo ke felc derbaz kerdbî, kangren beno û yeno tirakerdiş.
Aşmêke dimayê qeza, Frîda nêweşxane ra vejêna û bi teşwîqkerdişê keyeyî, dest bi viraştişê resimî kena. A serê cayê xo de vezelnayêne û eyneyo ke tawan ra daliqnaye bî ewnîyayîne ci ra û oto-portreyan viraştêne.
Frîdaya ke peynîya 1927î de binê cayî ra vejîyaye û rayîr ra şîye, nê demî de huner û polîtîka reyde eleqedar bîye. Awankerdoxê Partîya Komunîste ya Kubayî Julîo Antonîo Mella û hunermendê fotografî Tîna Modottî dir bîye embazêka nêzdî. Tê dir dawetê hunermendan û munaqeşeyê sosyalîstan rê beşdar bîye. Frîda 1929 de Partîya Komunîste ya Meksîka rê bîye endam.
Dîego reyde eşq
Frîda demo ke xêzkerdişê resiman rê dewam kerdêne bi mabênkarîya embazê xo Tîna Modottî dir resamo namdar Dîego Rîvera şinasna û ey rê resimê xo mojnayî.
Mabênê Frîda û Dîegoyî de têkilîyêka romantîke yena meydan û ê 21ê tebaxa 1929î de zewicîyayî. Frîda bîye cinîya hîrêne ya Dîegoyî. Frîdaya ke seba dejanê xo şenik bikero dest bi resimî kerdbî, demêkê kilmî de hunerê xo her kesî rê îspat kerd. Zewacê aye û Dîegoyî zî xeylêk kesan şaş kerdbî.
Xeylê cinîyê ke derûdorê Dîegoyî de bîyî, her ca de hurmet ci rê ameyîne ramojnayîş, bi namdari û hunerê xo tim planê yewinî de bî. Demo ke Rûsya de bi Angelîna Belof reyde têkilîyê ci bîyî, qet camêrdêko zerrepak nêbî. Ne cinîyanê bînan rê ne zî Frîda rê…
Key ke Dîego Partîya Komunîste ra îxrac bî, Frîda zî partî ra vecîyaye (visîyaye). 1930 de bi mêrdeyê xo reyde şîye Amerîka û heta ke sîparîşê resimê dêsî yê Dîegoyî qedîya yanî heta serra 1933î Amerîka de ciwîyaye. Dimayê di serran fotografê xo yê zewacî ra tabloyo bi nameyî “Frîda û Dîego” viraşt. Komeleya Resamanê Cinîyan a San Fransîsco de ame pêşkêşkerdiş. Reya ewile tabloyê Frîda pêşangehêk de ame pêşkêşkerdiş.
Vîndekerdişê pitikan
Mabêne Frîda û mêrdeyê ci de xeylêk gurizyayîyî estbî. Seba problemê weşîye Frîda pitikêkê/a xo mecbûr mende bigîro û pê dima pitik/e ver şî/ye. Aye pitik/e kerd vînî, neqlê resimanê xo kerd. Frîda seba nezerrepakîya mêrdeyê xo 1939 de ci ra cîya bîye û dimayê serrêke reyna zewicîyaye. Dimayê zewacî keyeyê aye yo ke tutîya xo derbaz kerdbî “Keyeyê Keweyî” rê bi ca bî.
Têkilîyê aye û Troçkî
Frîda demo ke zewicîyaye bîye zî têkilîyê ci tewir bi tewir camêrdan dir estbî. Ê camêrdan ra yew zî nameyo ke Şorişê Rûsî de vernî de bî, nameyê Lev Troçkî bî. Dîegoyî Serekkomarê Meksîka ra destûr girewt û Troçkî 1937 de Meksîka de keyeyê Frîda de ca bî. Key ke cinîya Troçkî têkilîya înan ferq kerde, Frîda Troçkî ra fek vera da. Dimayê ke suîqast Troçkî rê ame kerdiş, seba ke embazê suîqastker resam Siqueîrosî bîye, îfadeyê Frîda zî ameyî girewtiş. A no dem Meksîka ra vecîyaye, şî verê mêrdeyê xo Dîegoyî û reyna zewicîyaye.
Resim û perwerde
Frîda hetê derûdorê hunerî ra sey resama “surrealîste” ameya zanayîş la a tim hemverê nê vejîyaye û wina vat: “Ê fikrîyayî ke ez surrealîst a la ez nîya. Mi tu wext xeyalanê xo ra resim nêkerd, mi rastîyanê xo ra resim kerd.”
Frîda serra 1943î de Mektebê Hunerî yê La Esmeralda de sey akademîsyene derse daye. Pêwa ke weşîya aye ver bi xirabî zî şîye, aye 10 serrî dersdayîş dewam kerd. Demo ke nêeşkayîne şêro mekteb, keyeyê xo de derse dayîne û wendekaranê aye ra “Los Frîdos” ameyîne vatiş.
Peynîya cuye
Goreyê zanayîşan Frîda heta nika 143 tabloyî viraştê û nînan ra 55 otoportreyê xo yê. Frîda xeylê resimê xo binê cayî de viraştî. Serra 1954î de nêweşîya pişike peyda bîye. Demo ke nefesê xo yê peyîn dayîne, tabloyê aye yo peyîn “Wa biciwîyo cuye” naturmort bî. Vatişê aye yo peyîn o rojane zî wina bî: “Hêvî kena peynîya rayîrî weş a û hêvî kena qet peyser anêgêra.”
Cenazeya aye ameye veşnayîş û wela ci Keyeyê Keweyî de yena muhafazakerdiş. Keye 1955 de hetê Dîegoyî ra dewlete rê ame bexşkerdiş û nika sey muze yeno pêşkêşkerdiş.
Her çiqas ewro roj Frîda mîyanê kulturê populerî de bêro pênasekerdiş zî, tewrê aye yê sîyasî û xêza aye ya komunîste nêameyî vînîkerdiş. A hîna zaf bi karekterê xo yê têkoşerî û do bi hunerê xo rîpelê tarîxî de ca bigîro.
