Tarîxê Eyyubîyan her tim bala wendoxan anjeno. Bitaybetî derheqê rîçikê ronayoxê ci Selahaddîn Eyyubî de xeylêk nîqaşî est ê. Tayê tarîxnasê tirkî karakterê etnîkî yê Eyyubîyan qestî nimnenê. Têna binê nameyê îslamî de ercnenê. Ma do na meqale de ronîyayîşê dewleta Eyyubîyan bi dîmensîyonanê zobîninan teswîr bikerê.
Ronîyayîşê Eyyubîyan ra ver merdim ganî yo ke rîçikê înan bizano. Goreyê xeylêk çimeyan keyeyo ke dewleta Eyyubîyan awan kerde, endamê baskê Revvadî yê qebîleya Hezbanîye bî. Ristimê bapîranê Selahaddîn Eyyubî heta Qafqasyaya Başûre şino. Tarîxnas Alî Beyyumî nuseno ke kalikê Selahaddînî Şadî bîn Merwan (tayê çimeyan de sey Şadî el-Kurdî zî derbas beno) Dvîn ra dewa Ecdenakan ra yo. Na dewe de zafane kurdî ciwîyayêne. Şadî el-Kurdîyî di lajê xo Necmeddîn Eyyub û Esaduddîn Şîrkuh girewtî û mîyanê serranê 1100-1108an de Dvîn ra vejîya. Ê ameyî herêma Iraqî. Tîya de yew merdim estbî. Nameyê ci Bîhruz bî. Birastî Bîhruz dewa Ecdenakan ra embazê Şadî el-Kurdîyî bî. No dem mabênê Bîhruz û îdareyê Selçukîyan xeylê baş bî. Bi nê hawayî Bîhruzî walîyîya (Selçukîyan eynî wext de çekuya ‘şihne’ şuxilnayêne) Bexdayî kerdêne. Bi hetkarîya Bîhruzî, Şadî el-Kurdî sey îdarekarê kelaya Tîkrîtî ame tayînkerdene. Tîkrît o wext “îqtayê” Bîhruzî bî. Tarîxnas Alî Beyyumî dîyar keno ke serranê 1120an de herinda Şadî el-Kurdîyî lajê ci Necmeddîn Eyyubî îdarekarîya Tîkrîtî girewte destê xo.
Tîkrît ra vejîyayîş
Ansîklopedîyê Îslamî de nusîyeno ke serra 1127î de Îmadeddîn (Îmaduddîn) Zengî tayînê walîyîya (atabegîye) Musulî bî. Demê kilmî ra apey Îmameddîn Zengî hem vera sultanê Selçukîyan hem zî xelîfeyê Abbasîyan vejîya. Necmeddîn Eyyubî û birayê ci Şîrkuhî hemberîyan de paştî daye Zengî. Nê semedî ra mabênê înan bi Bîhruzî xirab bî. Yew zî Tîkrît de namdarî, serkewtiş û serdestîya dide birayan qesawet da Bîhruzî. Çike Bîhruz tersayêne ke nê birayî Tîkrît de xoserîya xo îlan kenê. Netîce de Bîhruzî ferz kerd, dide birayî serra 1138î de Tîkrît ra vejîyayî û şîyî Musul. Uca de dekewtî binê bandora Îmadeddîn Zengîyî. Şaristanê Balebekî sey îqta dîya înan. Gama ke Tîkrît ra vejîyayî, lajekêkê Necmeddîn Eyyubî ame dinya. Nameyê ci “Selahaddîn” bî. Ci rê eynî wext de Usiv zî ameyêne vatene. No dergûş do demê ameyoxî de şîyayîşê tarîxî bibedilno.
Îdareyê Nureddîn Zengîyî
Zengîyî eslê xo de baskê Avşarî yê Oguzan ra ameyêne. Îmadeddîn Zengî heta serra 1146î de text de mend. Demo ke bi destê bendeyêkê xo kişîya, welatê Zengîyan mabênê di lajekanê ey de pare bî. Ansîklopedîyê Îslamî de vîyareno ke Seyfeddîn Gazî rê Musul, Nureddîn Mahmud Zengîyî rê Helep mend. Necmeddîn Eyyub û Şîrkuh derbasê herêma Nureddîn Zengîyî bîyî. Yanî înan Musul ra vejîyayî û şîyî Helep.
Hêrişê Xacdaran o II.
Şîrkuhî artêşa Nureddîn Zengîyî de mîyanê fermandaran de ca girewt. Necmeddîn Eyyubî zî sey atabegê Şamî wezîfeyê xo ard ca. Yeno zanayene ke serranê 1144-1149an de artêşa Xacdaran hêrişê vera herranê Zengîyan kerd. Xacdaran bitaybetî îşxalkerdişê Dimaşkî armanc kerdbî. Rixmo ke înan derûdorê nê şaristanî girewt, nêeşkayî îşxal bikerê. Tarîxnas Alî Beyyumî nuseno ke Necmeddîn Eyyubî nê xoverdayîşî de rolêko balkêş kay kerd. Coka netîceya xoverdayîşî de Eyyub tayînê walîyîya Dimaşkî bî. Şerê bi Xacdaran ra dima Şîrkuh fermandarê pêro artêşa Nureddîn Zengîyî bî. Tîya de ma eşkenê vajê ke Selahaddîn mîyanê na rewşe de pîl bî. Ey hem îdarekarîye hem zî fermandarîye ser o xeylêk zanayîşî girewtî.
Hêrişê vera Misirî
Ansîklopedîyê Îslamî de nusîyeno ke serranê 1160an de Misir de îdareyê Fatimîyan de alozîye qewimîyaye. Seba çareserîya probleman wezîr Şaver bîn Mucîr o ke Misir îdare kerdêne, Nureddîn Zengî zîyaret kerd û ci ra hetkarîye waşte. Bêguman nê waştişî seba Nureddîn Zengîyî firsend aferna. Çike ey û Xacdaran waştêne ke Misirî bigêrê binê serdestîya xo. Bi nê hawayî artêşêke ameye amadekerdene. Fermandarê artêşe Şîrkuh bî. Serranê 1164, 1167 û 1169an de Misirî ser o hêrişî ameyî serûberkerdene. Netîce de serra 1169î de artêşa Şîrkuhî serkewte bîye. Selahaddîn zî kîşta apê xo de tewrê hêrişan bî. Nê hêrişan de nameyê ey sey fermandar û merdimêkê dewlete yo serkewte peyda bîbî.
Selahaddîn bî wezîr
Gama ke artêşa Şîrkuhî dekewte Kahîre, wezîr Şaver bîn Mucîr kişîya. Tayê çimeyan de nusîyeno ke Şaver şî heqîya xo, tayênan de zî nusîyeno ke kişîya. Na çarçewa de tarîxnas Alî Beyyumî dîyar keno ke Selahaddîn, Îzzeddîn Cordîk û tayê mîran plan kerd û bi fermanê xelîfeyê Fatimîyan Adid-Lîdînîllahî wezîr Şaver kişt. Bi mergê ey Şîrkuh bi destê xelîfeyê Fatimîyan sey wezîr ame tayînkerdene. Labelê wezîrîya ey zî zêde dewam nêkerd. 2 mengî îqtîdar de mend û dinyaya xo bedilnaye. Şîrkuhî ra dima Selahaddîn bi unwanê “el-Melîku’n-Nasir” ame tayînkerdene. Ey hem artêşa Nureddîn Zengîyî îdare kerdêne hem zî Nureddînî rê “naîbîye” kerdêne.
Peynîya xîlafetê Fatimîyan
Bêşik rewşa Selahaddîn Eyyubîyî paytextê Fatimîyan de qet asan nêbîye. Erdê şarê bînî de îdarekerdiş û xo dayîş qebulkerdene xeylê zehmetin bîye. Mîsal seraya Fatimîyan de Cewherî muxalîfî dormeyê xo de dayî arê û hemverê Selahaddînî têkoşîn serûber kerd. Labelê serkewte nêbî û hetê Selahaddînî ra kişîya. Fatimîyan vera Zengîyan pê Xacdaran û Bîzansijan hemkarîye viraşte. Nêzdî 2 serrî mabênê muxalîfan û îdareyê Selahaddînî de pêkewtişî qewimîyayî. Netîce de serra 1171î de Nureddîn Zengîyî fermanêk da û goreyê nê fermanî peynîya xîlafetê Fatimîyan arde. No tarîx eynî wext de sey tarîxê ronîyayîşê dewleta Eyyubîyan hesibîyeno.
Necmeddîn Eyyub merd
Serra 1173yî de pîyê Selahaddînî Necmeddîn Eyyubî dinyaya xo bedilnaye. Rixmo ke tayê çimeyî îdîa kenê ke Necmeddîn Eyyub nêweşîya ra şî heqîya xo, Alî Beyyumî nuseno ke pîyê Selahaddînî hespê/hespa xo ra ginayo war û merdo. Bêşik mergê pîyê ci Selahaddîn xeylê xemgîn kerdbî. O her çî ra ver têna mend.
Sultanîya Selahaddînî
Serra 1174î de Nureddîn Zengî şî heqîya xo. Herinda ey de lajê ci yo 10 serre el-Melîku’s-Salîh Nureddîn ame text. Labelê serrê lajekî seba îdarekerdişê dewlete munasib nêbîyî. Ganî yo ke merdimêko tecrubeyin biameyêne îqtîdar. Coka mîyanê mîr û fermandaranê Zengîyan de têkoşînê îqtîdarî bişîdet bîbî. Fermandaranê Helepî ra Sadeddîn Gumuştegînî têkoşîn qezenç kerd. Mîranê Dimaşkî desinde Selahaddîn silayî kerd ver bi Sûrîye. Serra 1174î de Selahaddîn Kahîre ra vejîya û şî Dimaşk. Demê nêzdî de bajarê sey Busra, Havran, Balebek, Humus, Hama derbasê bandora Selahaddînî bîyî. Dima ra mîyanê di serran de tayê kelayê dormeyê Helepî zî kewtî destê Eyyubîyan. Ê kelayan ra çend hebî dîyayî el-Melîku’s-Salîhî. Serra 1176î de sultanîya Selahaddînî bi destê xelîfeyê Abbasîyan şinasîyaye.
Şerê Hittînî û Kûdus
Selahaddîn Eyyubî heta serra 1187î temamîya Helepî, Şingal, Hewlêr, Meyyafarikîn tewrê sînoranê dewleta xo kerdî. No dem mabênê îdareyê ey û Xacdaran de pêkewtişî zêdîyayî. Na çarçewa de serra 1187î de Hittîn de şer qewimîya. Artêşa Selahaddînî ser kewte. Kitabê Camridge Serîesî de xebata bi sernameyê “Saladin’s Greatest Victory (Serkewtişê Selahaddînî yo Gird)” de nusîyeno ke artêşa Eyyubîyan teşrîna verêne 1187 de dekewte Kûdus. Peynî de Selahaddîn Eyyubî resa armancê xo.
Selahaddîn û eşîrê kurdan
Artêşa Selahaddînî de bitaybetî eşîranê kurdan rolêko girîng kaykerdbî. Tarîxnas Borîs James dîyar keno ke eşîranê sey Hekkarî, Mehranî (Hezbanî), Humeydîye û Zerzarî Selahaddînî rê hetkarîyêka girde daye.
Goreyê tayê dayeyan artêşa Selahaddînî de 30 mîran wezîfe girewtbî. Nînan ra 13yê ci Hekkarî, 9ê ci Mehranî, 4ê ci Zerzarî û 2yê ci Humeydîyan ra bîyî. Borîs James vano ke eşîranê kurdan mabênê xo de pêkerd û sultanbîyayîşê Selahaddînî de rolêko gird kay kerd.
Mergê Selahaddîn Eyyubîyî
Şero ke pê Xacdaran qewimîya, bêşik Selahaddîn Eyyubî hetê nêweşîye ra xeylê rincan kerd. Peynîye de serra 1193yî de Selahaddîn şî heqîya xo. Cayê ey hem çarçeweya tarîxê kurdan hem zî îslamî de girîng o. Ey ra pey dewleta Eyyubîyan heta seserra XV. estbîyayîşê xo rê dewam kerd.
