Gelo ma empatî dikare xeternak be? Pir rast e. Ew encama zanyar Paul Bloom e, profesorê psîkolojiyê li Zanîngeha Yaleyê ye. Û nivîskarê berhema bi navê “Li Dijî Empatiyê: Nimûneya Dilovaniya Rationaliyê” ye.
Di serî de, empatî bi rastî çi ye? Dema ku Paul Bloom qala empatiyê dike, mebesta wî “Ez hest dikim ku kesa/ê din çi hîs dike”, ango, empatiya hestyariyê ye.
Terapîstek an psîkoterapîstek dema ku mijara empatiyê dibe dabaşa axaftinê vê formê bi kar tîne. Pêwîst e ku hevkar bêhtir têgihîştin û empatiyê nîşanî hev bidin. Tevgerîna lênihêrînê divê bibe sedema têkiliyeke evîndarî û girêdanên di navbera hevkaran de xurt bike. Ev jî rast e. Ew ji aliyekî ve dikarin bi hev re bizeliqin û bibin çavkaniya şahiya hevbeş. Lê heke, yek ji hevkaran di krîzeke giyanî ya kûr de be, dikare bandoreke neyînî ya pir zêde lê bike.

Bloom aliyê tarî yê empatiyê nîşan dide. Dîtina tunelê dê nehêle ku hûn rastiya tevlihev bibînin. Ew ji bo pêşxistina stratejiyên çareseriyê yên demdirêj e û dema ku arîkariya kesên din tê ji xwe re guncan nabîne.
Ew îdîa dike ku dema em di tengasiya kesên din de dimînin, dijwar e ku em derdorê bişopînin. Em hestên neyînî yên streskar ên wekî bêhêvîtî, êş, an xemgînî ew qas hildibijêrin ku lehiya hestan tehdît dike, bi vî awayî jî ji şiyana me ya çalakiyê re dê bibe asteng.

Hestmendiya hestyarî dibe sedema stresa empatîkî. Ew çiqas bi hêz be, bi hestiyarî û mercên yek ve girêdayî ye. Mînak, heke rewşa streskar di têkiliyên nêzîk de bi endamên malbatê yên depresîf ve berdewam be, ev dikare di rewşên ekstrem de bibe sedema westandina hestyarî û şewitandinê.
Stresa empatîkî di heman demê de dibe sedema kêmbûna dilxwaziya alîkariyê û tewra êrişkariyê jî.

Azmûnek ji hêla Tania Singer ya Enstîtuya Max Plank ve ji bo Zanistên Hişmendî û Mejî yên Mirovan hatibû kirin destnîşan kir ku empatiya hestyarî çawa moodê ditepisîne.
Komek mirovên ceribandinê çend hefte bi hestyariya hestyar hesas bûn. Koma danberhevê hat emilandin ku bi awayekî dostane empatiya kognîtîf bike.

Dû re, bertekên du koman li ser fîlmên ku mirovên hewcedar destnîşan dikin hatin dîtin. Bi rastî, mijarên ku bi hestyarî têne hesibandin bêhtir êşê didin kişandin ku dibe sedema rewşeke neyînî. Koma berhevdanê karibû bi rengekî çareserkirî-rêber çêtir bifikire.
Xetereyeke din heye ku Bloom bawer dike ji “refleksa empatiyê” tê: Bi vî rengî kom û endamtiya komê dixebitin. Lê belê, ev cih e ku piyê hespê lê ye. Bingeha empatiya hestyarî, ji ber ku ew li ser pêlên hestyarî û ne li ser damezirandina ramaneke pêşnûmayî ye, bi rastî ev e: Neveşartî. Mirovek ku pir empatîkî ye û aliyê kognîtîfê paşguh dike bi hêsanî dikare bi vî celebê empatiyê were manipulekirin. Kesên girîng, nêrînên komê, an jî medya dibe ku wêne, pêşkêşiyên sansasyonel û (pseudo-) bangewaziyên exlaqî bi kar bînin da ku agahdariya hestyarî ya yekalî ragihînin ku mirovên empatîk pê teslîm dibin. Ev mekanîzma ji bo ku serwerên xwe ewle bikin ne tenê ji hêla dewletên otorîter ve tê bi kar anîn, lê komên populîst jî hewl didin ku sempatîzanan bi dest bixin, nemaze bi klavyeya hestyariyê.

Ew bi piranî li ser veqetandina kesên din, yên ku cuda difikirin, hûrgelan e. Empatî ji bo piraniyê hêzdarî ye, ne ji bo êşê ye. Ji ber vê yekê, perspektîfeke din dibêje ku pirsgirêk ne ya “empatiyê” ye, di der barê dînamîkên pergala otorîter de ye.

Formeke din a empatiyê

Agahiyeke baş ev e ku rengekî din ê empatiyê heye. Ev reng empatî kêmstres e û bi ser de hê teşwîq dike û xêrxwaziyê gengaz dike. Jê re “empatiya kognîtîf” (cognitive empathy) tê gotin.
Empatiya kognitîv awayekî cihêreng e û ew ‘xwe bike şûna kesa/ê din’ destnîşan dike. Ew ji hestyarî bêhtir vegotina mebest, hest û motîvasyonên kesên din e. Ev celeb têgihiştin di heman demê de jî aliyê neurofîzyolojîkî ve jî cuda dibe: Dema ku empatiya kognîtîf di kortika pêş -pêşîn de dimîne empatiya hestyarî bi amygdala ve girêdayî dibe. Berevajî empatiyê, bi kesê din re nasnameyek kesane tune; di şûna wê de, kesê dilnizm bi hestyarî helwesteke pejirandina hevalbendiyê dipejirîne.

Dema ku hestyar hest dike

Hêza herî mezin a empatiya hestyariyê naskirina bi kesa/ê din re ye û empatiya hestyarî nêzikbûnek pirtir bi hevalbendan re çêdike. Têkiliyê xurt dike, hormona têkiliyê oxytocinê serbest berdide. Têgihîştina hest û hewcedariyên mirov, ji nêrîna wî ve, ji bo domandina têkiliyeke baş girîng e. Ev nêzîkatiyeke hestyarî diafirîne û diparêze. Tenê bi vî rengî em dikarin tiştê ku ji yê din re girîng e fam bikin û li gorî wê tevbigerin. Kesên ku demeke dirêj di bin tecrîda civakî de dimînin, hesta nirxandina rast ên kesên din û şîrovekirina tevger û hewcedariyên wan rast winda dikin. Carinan têkiliya erênî ya civakî bes e û carinan jî piştgiriya psîkoterapiyê dibe alîkar ku di demeke kurt de vegotina empatîkî ji nû ve bi dest bixe.

Doz her tişt e

Em çi jê hîn dibin?
Her du awayên empatiyê dikarin bi rengekî aktîf bêne perwerdekirin. Li gorî Both her du jî girîng in. Lê pêdivî ye ku em biryar bidin; ka li gorî dozê kîjan erzantir e. Çawa ku hevjînên xerîb dikarin bi perwerdeya terapiya hevzayendan di têkiliyê de bêtir empatî û resonansê fêr bibin, mimkun e ku kesên hestmend pir hestiyar fêr bibin. Bi vî awayî dê bikaribin dilovaniya xwe di berjewendiya paqijiya giyanî ya çêtir, tevgerek mezintir û çareseriyên bêhtir bifikir de bi cih bikin.