Qers tarîxê kurdan de wayîrê cayêkê girîngî yo. Nê şaristanî de xeylê roşnvîrê kurdî resayî. Bi taybetî mabênê êzidîyanê kurdan de merdimê zanayoxî vejîyayî. Înan ra yew zî Casimê Celîl o. Na meqale de ma do qalê cuye û eseranê Casimê Celîlî bikerê.
Seke zanîyeno Qers serra 1878î de goreyê Peymana Berlînî derbasê Rûsyaya Çarîye bî. Îdareyê rûsan Qers de “oblast” awan kerd. Yanî îdareyêko leşkerî amebî ronayene. Heta serra 1918î oblastê Qersî estbîyayîşê xo domna. Na serre ra tepîya tirkan Qers de serdestîye girewte destê xo.
Casimê Celîl serra 1908î de dewa Qizilqule (Hîsaronu/Garmîrpert) ya uçastokê Dîgorî yê oblastê Qersî de maya xo ra bî. Nameyê eşîra ci Sîpkî bî. Sey her keyeyê êzidî, keyeyê ey zî serra 1918î de raştê hêrişê tirkan ame. Seke zanîyeno artêşa tirke bi fermananê Fermandarê Artêşa III. Vehîp Paşa û Fermandarê Parartêşa I. ya Qafqasya Kazim Karabekîrî ver bi Qersî dekewte rayîr. Tarîxnaso rûs Aleksandr Şîrokorad kitabê xo yê bi sernuşteyê “Voyna i Mir Zakavkaz’ya za Posledniye Tri Tyysichi Let (Serranê peyênan yê 3 Hezaran de Başûrê Qafqasya de Şer û Aştîye)” de nuseno ke Qers 25ê nîsane de kewt destê artêşa tirke. Şaristan de vera armenîyan û êzidîyan qetlîyamêko gonîn virazîya.
Çemê Erezî (Avareş)
Tayê êzidî-kurdî û armenîyî remayî hetê Batûm, Tîflîs û Erîvanî. Mîsal 2 hezar kes Tîflîs de ame cakerdene. Nê rojanê bialozîyan de keyeyî zafane çemê Erezî (Avareş) ra derbas bîyêne, şîyêne Armenîstan û xo xelesnayêne. Keyeyê Casimê Celîlî zî no rayîr ceribnabî. Na çarçewe de cigêrayoxe Zerî Înançe kitabê xo yê bi sernameyê “Di Radyoya Êrîvanê de Dengê Kurdî” de nusena ke mîyanê 50 merdimanê ci de xeylêk kesî merdî. Lajê Casimê Celîlî Celîlê Celîl hûmara bîne dano. Rojnameyê Ozgur Polîtîka de rojnamegere Felekxan Serhate ey reyde roportajêk kerdbî. Nê roportajî de Celîlê Celîl vano ke hetê maya ci 35, hetê pîyê ci 40 merdiman ra ameyêne pê.
Hêrişê tirkan o newî
Serebûtan de Casimê Celîl, ma û pîyê ci xelisîyayî. Ê verî remayî ver bi herêma Elegezî. Labelê tîya de zî rewşa înan qet baş nêbîye. Çike binê fermandarîya Kazim Karabekîrî de artêşa tirke newe ra hêrişê vera Elegezî kerd. Nuştoxo êzidî-kurd Emerîkê Serdar eserê xo “Toska (Vospomînanîya)” de zelal keno ke kurdê Elegezî raştê qirkerdişêkê gonînî ameyî. Nê qirkerdişî de Casimê Celîlî ma û pîyê xo vîndî kerdî. Tebîî Casim sêwî mend.
Lenînakan de sêwîxane
Celîlê Celîl dîyar keno ke pîyê ci hêrişê tirkan ra dima Lenînakan de sêwîxaneyêk de pîl beno. Tîya de rojêke leşkerî yenê ke domananê muslumanan berê. Casim zî bi şaşîye gêrîya, ame trene ro niştene. Labelê o çust vejîya, trene ra vaz da û agêra sêwîxane. Mamosteyanê sêwîxaneyî seba ke domanî nêrê remitene, nameyê armenkî nayê domanan ra. Casimê Celîl zêde zerreweş nêbî. Seba ke nameyê xo xo vîr ra nêkero, her serê sibayî wina vatbî: “Nameyê mi Casim o, nameyê babîyê mi Celîl o. Ez dewa Qizilqule ya Qersî ra ya. Ez kurdo êzidî ya.”
Xanima Rizgo
Badê ke Casimê Celîlî Lenînakan de dibistana mîyanêne qedînaye, Baku de lîseya meslekî de dest pê beşê elektrîkî kerd. Na çarçewa de Erîvan de çemê Hrazdanî (Zengî) de tewrê berardişê elektrîkî bî. Nê serran Casimê Celîlî de vera cinîyêke hîsê hezkerdişî peyda bî. Nameyê cinîye Xanima Rizgo bîye. Goreyê cigêrayîşanê Îsmaîl Beşîkçî Xanima Rizgo zî dewa Qizilkule ra remaye û xelisîyaye. A zî kurda êzidî bîye. Keyeyê aye zî Çemê Erezî (Avareş) de xenekîya. Cigêrayoxe Zerî Înançe nusena ke Xanima Rizgo domanîya xo sêwîxaneyan de derbas kerde. Casimê Celîl û Xanima Rizgoyê ke wayîrê eynî çarenusî bîyî zewecîyayî. Nê zewacî ra domanê xeylê biaqilî û welatperestî ameyî dinya: Ordîxan, Celîl, Cemîle û Zînê.
Xebatê ziwan û kulturî
Bêşik Casimê Celîlî serranê xo yê ciwanîye ra dima qabê ziwan, edebîyat û kulturê kurdan kedêka girde kerde. Mîsal eserê Aleksandr Pûşkîn, Mîhaîl Lermontov, Taras Şevçenko, Hovhannes Tumanyan û Yegîşê Çarentsî açarnayî bi kurmancî. Ey bi taybetî seba domananê kurdan xeylê xebatî kerdî. Casimê Celîl serra 1932yî de Mudirîya Wendegehê Pedagojî û Teknîkî ya Kurdanê Başûrê Qafqasya rê amebî tayînkerdene. Ey nê wendegehî de kadroyê erjayeyî pîl kerdî.
Korenîzatsîya û rûsîfîkasyon
Seke zanîyeno serranê 1930an de îdareyê Stalînî rayîrê sosyalîzmî ra vejîya. Selahîyet girewt destê xo û pergalêko merkezwaz rona. Nê serran vera kêmneteweyîyan polîtîkaya “rûsîfîkasyonî” ameye caardene. Yanî kêmneteweyîyan rê ziwanê rûsî ame ferzkerdene. Oxina ke serranê 1920an de seba xeylêk etnîsîteyan polîtîkaya “korenîzatsîya” ameye caardene. Cigêrayox J. Otto Pohl xebata xo ya bi sernuşteyê “Kurds in the USSR 1917-1956” de nuseno ke çarçewaya na polîtîka de mabênê kêmneteweyîyan û Yewîya Sovyetan de “pagirêdayîş” virazîya. Hukmatê Stalînî no pagirêdayîş cira kerdbî.
Ziwanê kurdî ser o teda
Hetêk ra xeylêk ziwanê kêmneteweyîyan agêrayî grafîkê kîrîlî, hetekê bînî ra wendegehanê kêmneteweyîyan ser o tedayî zêdîyayî. Nê konteksî de 24ê çeleyê 1938î de bi destê Komîteya Caardişî ya Merkezî ya Partîya Komunîste ya Yewîya Sovyetan qeraro bi nameyê “Newe ra Awankerdişê Wendegehanê Kêmneteweyîyan” vejîya. Nuştox R. D. Kurtseîtov meqaleya xo “Razvitiye Obrazovaniya na Yazykakh Korennykh Narodov i Natsional’nykh Men’shinstv na Postsovetskom Prostranstve: Proshloye i Nastoyashcheye” de vano ke goreyê nê qerarî tayê wendegehê kêmneteweyîyan, wendegehê teknîk û berzî qefilîyayî. Rûsîfîkasyonî bêguman kurdan ser o zî tesîrêko xirab viraşt. Hem ziwanê kurdan de perwerde ame qedexekerdene, hem wendegehê kurdan padîyayî û hem zî weşanê rojnameyê kurmancî Rêya Teze ame vindarnayene. Dima ra serranê 1937-1938 û 1944an de fekafek 15 hezar kurdî ameyî nefîkerdene.
Şerê Dinya yo II.
Casimê Celîl binê tesîrê polîtîkaya tedakere de mend. Ey rixmê her çî wareyê edebîyat û ziwanî de tayê xebatî kerdî. Têna polîtîkaya Stalînî ya otokrate nê, Şerê Dinya yê II. zî cuya ey ser o tesîr kerd. Lajê ci Celîlê Celîl vano ke şer de pîyê xo ame berdene leşkerîye. Casimê Celîlî sey mamosteyê kurmancî nêzdî 2 serrî wezîfe kerdo.
Radyoyê Erîvanî
Serranê 1950an de îqtîdarê Stalînî qedîya û tarîxnaso rûs D. A. Vanyukov kitabê xo yê bi sernuşteyê “Istoriya Rossii: Khrushchevskaya Ottepel” de nuseno ke demê “ottepelî (оттепель: vilêşîyayîşê cemedan)” dest pêkerd. Na çarçewa de averşîyayîşê ziwanê kurdî newe ra lez bî. Armenîstan de Radyoyê Erîvanî serra 1955î ra pey dest pê weşanê kurmancî kerd. Bi no hawa Casimê Celîl mudirê weşanê kurmancî yo verên bî. Celîlê Celîl vano ke pîyê ci radyo de 7 serrî xebitîyo. Yew serre bê pere xizmet kerdo. Ey sayeyê nê weşanî xeylêk hunermendê kurdan ê newîyî dayî şinasnayene û muzîkê kurdan vet asta corêne. Radyo de reya verêne deyîrê zirnawan Şamilê Bekoyî qeyd kerdî. Xora Casimê Celîlî muzîk ra zaf hez kerdêne. 8-9 serran de dewa xo de gama ke mîyê çerênayêne, bilûra ke qamîş ra viraştbî cenitêne. Tewr zîyade Celîlê Celîl zelal keno ke key ke meymanî ameyêne keyeyê înan, pîyê ci hem bilûre cenitêne hem zî meymanî bi domananê xo govendegirewtiş rê ferz kerdêne.
Roştî yî ti Lenîn
Nê serran ra tepîya xeylêk şîîre û poemayê Casimê Celîlî vejîyayî. Mîyanê eseranê ey de “Alagez (1954)”, “Poemayê Kurdan (1955)”, “Lenîn (1956)”, “Rojê Mi (1960) û “Halînê Mi (1966)” est ê. Bi taybetî şîîra ci Lenîno ke rojnameyê Pravda de weşanîya xeylê namdar o. Şîîra ey wina ya:
Seba ma ciwîyayî ti
Heta peynîya cuye zî ti do biciwî,
Vera dinyaya kane to dest pê şerî kerd
Bingeyê partîya berze eşt,
Ti! Serkêşê kedkaran! Lenîno bêmerg!
***
Her ca de ciwîyeno
Nameyê to yo ke hêvîya neslanê newîyan o,
Ti! Lenîn! Kelaya pêro merdimanê nefsqijan!
Sînayîş û keyfweşîya ma!
***
Tarîtîye de mend bi serran şarê mi
Labelê hertim berîya roştîye kerde,
Roştî yî ti Lenîn! Seba kurdo ke tarîtîye de mendo
Ti adiro ke do bi seserran bivêşo yî,
Û na seserra ke tefûdumanan de vejîyaye de
Têkoşînê vera xirabîye de
Raştîye de
Embazê her kesî yo nêzdî yî ti!
Cuye yî ti! Serkewtiş î Lenîno berz!
Xebatanê Casimê Celîlî têna Yewîya Sovyetan de nê, heman wext de Ewropa û welatanê bînan de zî eleqeyêko pîl dî. Mîsal cigêrayoxe Zerî Înançe nusena ke arêkerdîya Zozanî ya ke xeylêk eseranê girîngan ra yena ware, serra 1982yî de paytextê Stockholmî yê Swedî de weşanîyaye. Şaîr û nuştoxo bêmerg Casimê Celîl 24ê teşrîna verêna 1998î de Erîvan de şî heqîya xo.
