Di çanda kurdî de gelek sembol, pîrozwerî û raman hene ku ji Zagros, Toros û Mezopotamyaya kevin re ji kurdan re man e. Ya rast em dikarin bibêjin dîroka zêdetirî 12 hezar salan li ser vê axê bûye amêta wê mîras, arkeolojî, mîtolojî, çand, dîrok, çîrok, ziman, erdnîgarî, bawerî û fikrên ku niha bi hemûyan re bûye kurd û wek ax jî Kurdistan. Mar yek ji wan sembol, taybetmendî û efsaneya kurdî ye ku roleke mezin dibîne di mîtolojî, çand û zimanê kurdî de. Mar ajaleke xişok e û goştxwar e. 20 cureyên mar hene ku paj dibin ser 500 rêgez û 2400 curên maran.

Di jiyariya sumeriyan de mar

Em wek kurd ji bo etîmolojî û çavkaniyên gelek mijaran di her warî de gerek destpêkê berê xwe bidin sumeriyan ku hem çavkaniya me ye hem a cîhanê ye jî. Mijara mar û rol û girîngiya wê di sumeriyan de dikare her mijar ji me re zelal bike û em nekevin şaşiyên heyî. Mar di hedema sumeriyan de sembol bûye, sembola hêz, saxî, cavîdanî ango nemirî bûye. Heke em berê xwe bidin dastana Gilgamêş em ê vê yekê baştir fêm bikin. Dema Gilgamêş giyayê nemiriyê bidest dixe û diçe ber kaniyekê û marek tê û vê giyayê dibe û dixwe, ango mar karî vê giyayê bixwe û nemiriyê bidest bixe. Helbet şaristanî û dajistaniya Misrê jî ku hemzemen bûye ligel sumeriyan, em dibînin heman sembol bi heman wate û rola xwe di nav mistiyan de jî heye, kesên key û keyanan kumên xwe dikirin şêwaza marê wek ku sembola hêz, saxî û nemiriyê. Lewre di welatê Misrê de baweriya nemiriyê hebûye ji bo Fîravûn û xwedavendên wan. Bêguman di sumeriyan de jî pey heman mijara nemiriyê ketine weke ku em di Gilgamêşê de bi aşkera vê yekê dibînin.

Di baweriya mîtrayiyê de mar

Di avabûna yekemîn de bîr û bawerî, felsefe û nemişta welatê rojê anku welatê kurdan de û beşeke cîhanê jî, dînê mêhr, mêhra yan jî mîtrayî yê. Mar bi heman sembol û rola xwe di dînê mîtrayiyê de weke yek ji heft pîrozweriyên wê cih girt, weke ku di pirtûka “Yelda”yê de ev mijar bi awayeke hûr û kodî hatiye amaje dan ku  di fikr, bawerî û rêbaza mîtrayiyê de Mar dîsan sembola sax û cavîdanî û nemiriyê bûye. Mar her sal kaj li ber xwe diavêje û xwe nû dike.

Piştî belavbûna dînê mîtrayiyê di hemû Kurdistana mezin û Mezopotamya û beşeke Ewropayê de jî, weke hemû nemişt û pîrozweriyên wê, mar jî bû beşek ji bîr û baweriyê û bi gelek cur û awayan hatiye vegotin. Piştre bi taybetî piştî ketina Împaratoriya Kurd-Medyayê û dajgeriya farsan, dîn û  bîrûbaweriya mîtrayiyê li her deverekê bi awayekê hin cuda hat peyrewkirin. Sê dînên ku niha paşmayiyên mîtrayî ne û weke dînên serbixwe jî xwe xuya dikin “yarsanî, zerdeştî, êzîdî” ne ku di bingeh de her sê jî vedigerin mîtrayiyê. Weke ku em dibînin di dînê êzîdî de mar dîsa bi heman rol û hêza xwe cih girtiye. Li Laleşê ku navenda dînê êzîdî ye, li ser deriyê wê wêneyê marê reş bi heman pîrozwerî û wateya xwe maye. Di mîtolojiya êzîdiyê de tê gotin ku keştiya Cemşîd an jî Nûh li kêleka çiyayê Şengalê de derbas dibe û kêleka wê bi çiyayî dikeve û kûn dibe, marek xwe dide ber kûnî ji bo ku av nekeve nava keştiyê û keştî nûgûn nebe. Her wiha yek ji kesayetiyên navdar ê êzîdiyan “Şeyx Mend” hebûye ku wî peywendiyeke xurt bi mar re hebûye û heta tê gotin ku wî kariye xwe biguhere mar û reşmar jî, heta niha jî neviyên wî bi mar re hevbazî û dost in. Helbet wek ku çand jî di nav kurdan de ji sumeriyan re heta îro mar hêmaya saxî, hêzmendî û paqijiyê bûye, gelek çîrok û serpêhatî û vegotinê jî hene li ser rola marê di warê paqijî û tenduristiyê de. Lê nabe em vê yekê jî ji bîr bikin ku berî hezaran sal û bi taybet di zimanê kurdî-pehlewanî de mar ji warê bîr û bawerî, pîrozwerî û çandî ve kete warê zimên jî.

Di zimanê kurdî de mar

Pay marê û rola wê di dîrok, çîrok, çand û baweriya kevn de şaxên xwe avêtiye zimên jî. Di zimanê kurdî-pehlewanî de berê ji nexweş re gotine “bêmar” ango  bêsax, bêhêz û bêsihhet, ji îlac re gotine “têmar” ango  di hendur û henavê wî/wê de sax û sihetkirin, ji nexweşxane re gotine “bêmaristan” ango  cihê nexweşan an jî “maristan” ango cihê saxî û şîfayê û danemar û demar hwd. gelek peyvên din jî her ji heman peyv û mijarê ve sazgar bûne. Heta di warê zimanî de jî peyva “mar”ê navdêr e, nêr e û reh kurdî ye. Her wiha heta îro jî di nav kurdên me yên yarsanî de, bi taybet li Qelxanî û Kirmaşanê ya li rojhilata Kurdistanê heta niha jî dema du kes rastî hev tên, li dewsa bibêjin: “Seheta te çawa ye?” dibêjin: “Tu mar î?” ango sehet û tenduristiya te baş e?”, di vir de rola Marê zêdetir derdikeve holê ku çawa di nava çand, bawerî û zimanê kurdî de cih girtiye û kûr çûye. Her wiha îro di tiba modern de mar wek ku sembola saxî û tenduristiyê hatiye qebûlkirin.

Li gor mîtolojiya greek ango yewnaniyan de xwedawenda mar hebûye ku bi zimanê greekî jê re “Asclepius(Askîlos)”ê gotine ku xwedawenda bijîşkî û tenduristiyê bûye. Lê em dizanin ku her heman hêz û baweriya mîtrayî ye dema ku gihiştiye Greek û Ewropayê bi giştî, sembol, raman, fikir û wateya mar jî tê de. Mar wek ku zîndeweriyek xwedî rêz û pîrozweriyeke kûr bûye di nav kurd û çendîn neteweyên din de jî her ji Kurdistanê heta romiyan.

Di çand û kelepora kurdî de mar

Di gelek peyker û avagariya kevnar de nexşa mar heye. Li Kurdistana mezin û bi taybet herêma Zagros û Loristanê û bajarê Kirmaşanê – bajarê Kengawerê, piştî dagirkeriya Îskenderê Makedonî berî du hezar û ew qas salan û avagarî û mîmariya yewnaniyan ku di bin bandora felsefe û baweriya mîtraîzm û pîrozweriyên mîtraîzmê de bûye, wêneyê mar ciheke girîng û taybet û berçav digire û xwe dide nîşan û hatiye nexşandin.

Di kelepora kurdan de mar, herî zêde wek ku nexş û motîf li ser xalî, kilîm, cil û carcimên kurdan xuya dike. Ew xuyakirin carinan bi tena serê xwe, carinan jî di nav kompozîsyonekê de weke ku parçeyekî ji wê kompozîsyonê ye.

Li Kurdistanê kelepora mar, xwe di dirûvê Şahmaranê de dinimîne ku di vê mijarê de, di nav gelê kurd de çîrokên dirêj, xweşik û hêjayî guhdarkirinê hene. Ji xeynî wê li Zagrosê û zinarê çiyayê “Şaho”yê salane bone û cejna “Mar”ê birêve diçe, tê gotin ku mar sedema paqijî û vejîna sehet û jinûve jiyanê ye.

Ermen ku cîranê kurdan bûne heta îro jî ji mediyan re gotine mar, heta dawîn şahê mediyan ku jêre “Ejdehak” gotine her ji vê fikir û mijarê de, her çend hê peyv û navê”Ejdehak”ê ne zelal e. Ji aliyekî din ve manayiyan de jî mar pîroz bûye û wek ku çawa xor an jî roj û tav pîroz bûye.

Di zargotina kurdan de di nav gelek serpêhatî, serborî, gotinên pêşiyan û biwêjan de derdikeve hemberî me, di kelepora dinyayê de jî xwedî cihekî berfireh e. Mar di ezoterîzma rojhilat û rojava de hêz û guhestina jiyanê û werzivira elementan dinimîne. Herî zêde mar di çand û kelepora Babîl, Yewnan, Hînd û Misrê de hatiye karhênan. Mar semboleke gelek kompleks û gerdûnî ye. Di kelepora cîhanê de her dem parêzvanê biharên jiyanê, nemirin û di heman demê de gencîneyên ruhê însan ên nepen û wendayî ye. Mar di kelepora rojhilat û rojava de zanîn, hêz û jîrî ye. Carnan di van keleporan de mar, nûneriya qurnaziyê, tariyê, xerabiyê û rêderiyê jî dike.

Car heye mar bi hîv û rojê re pêvendar e. Geh jiyan e, geh mirine, geh jî dibe nemirin. Hin caran mirov wî week ku ronî, hin caran wek ku çirûsk û ronahî dibîne, hin caran jî dibe reşî û tarîtî. Ew marê ku di çanda gelên dinyayê de carnan şifayê dide civakê, carinan jî jehrê didê û dikuje, ew jî piştî belavbûna dînê zerdeştî mar dikeve banzeya xerabiyê û dû re dînê îslamê jî bi heman awayê dînê zerdeştiyê mar dixe bazneya xerabkariyê bi taybetî serhata Adem û Hewayê de ku şeytan xwe dixe şikilê marekî û ji Adem û Hewayê re dibêje ji wê dara sêvê bixwin û bi saya wê Adem û Hewa ji behiştê tên avêtin. Lê bervaja wê di dînên kurdî yên pêştir wek mîtrayî, manî, yarsanî û êzîdiyan, mar xwedî rêz, pîroz û hebûneke xêr, şîfa, pakî û çakiyê bûye.

Rola mar a di navkirinê de

Heta niha jî bi sedan navê dever û gund hene li Kurdistana mezin ku bi navê marî saz bûne û hatibe bi navkirin. Mar xencî navkirinê di warê îdiomiyê de rola wateya hesabdariyê jî dibîne bi taybet di zimanê kevin de, helbet di zimanê nû ya kurdî de jî her xwedî heman rol e, lê bi guher bûneke kêm. Hin mînakên wê:

Mar: hesab:

Mara: muhasîb

Amar: îhsa

Şumar: reqem, jimar

Hemar: hejmar

Nûmar: numare

Yd..

Têbînî: 1) Peyva “Jimar” ku niha di zimanê kurdî de kara ye, di kok de “Şumar”e. Pêşgira kevnare ya “Şu” di vir de pêşgireke di zimanê kurdî de ku rola karayî, fe’aliyetê şan dide, lê niha kêm rol bûye û bi awayekê hatiye ji bîr kirin jî ji aliyê Kurdîaxêv û kesên zimankar jî. Hin mînakên pêşgira “Şu”yê di zimanê kurdî de:

Nas/Şunas anku nasname

War/Şuwar anku war û cihê xweş û seyran

Wan/Şuwan: lêxwedîker, şivan

Mar/Şumar: reqem

Yd..

2) Pajek ji vê mijarê ya li ser Marî, min di pirtûka “Gotinên Pêşiyan” ya mamosteyê hêja “Muhemed Oncu” nivîsandiye û li vir jî dubare hene.