Seke zanîyeno kurdî serê erdê xo de bi seyan serran o raştê “despotîzmî” yenê. Tîranî destûr nêdanê ke ê erdê xo de çarenusê xo dîyar bikerê. Hertim tîranî sey “porsukê hingmênî halînê kurdan rijnenê û hingimênî wenê”. Kurdî bi serran o seba seveknayîşê halînê xo têkoşîn kenê û game bi game resenê armancê xo. Mîsal Rojawanê Kurdistanî de şorişêko bêhempa qewimîya. Nika zî şoriş pêro dinya rê “îlham” dano. Ewropa ra heta Amerîkaya Latîne têkoşînê kurdan yeno qiseykerdene. No hewte ma Meksîka ra akademîsyenêka rûmetine Dr. Lîdîa Îrîs Rodríguez Rodrígueze meyman kerde.
Seke şima zanê kurdî bi destê dewleta tirke raştê tedayan yenê. Selahîyetdarê tirkî îdîa kenê ke persa kurdan çin a. Şima fikrîyenê ke rasta ci kurdî wayîrê heqanê xo yê?
Tebîî problemî dewam kenê. Hema zî şaristananê kurdan de pêkewtişî û bombardumankerdişî ramînê. Dewleta tirke tepişteyanê kurdan hema zî zîndanan de gêna pê. Mi persa kurdan sero verî wend, dima ra xebatanê antropolojîkan ê wareyî de na perse şinasnaye. Nika mîyanê nufusê Tirkîya de merdim eşkeno vajo ke 15 mîlyon kurdî ciwîyenê. Ganî dewleta tirke hewcedarîyanê serekeyîyan ê sey heqê kulturî, perwerdeyî, weşîye peyda bikero. Kurdî wayîrê nufusê girdî yê û dewleta tirke înan qij gêna. Na rewşe ronîyayîşê Tirkîya ra nata ramîna û şîdetê vera kurdan qet nêvindert. Seba çareserkerdişê persa kurdan tu nîyetêko rastikên çin bî. Ewro zî ez fikrîyena ke heqê şarê kurdî yenê binpaykerdene. Bi taybetî şîdeto sîstematîko ke hetê dewlete ra yeno caardene, destûr nêdano ke persa kurdan bêro çareserkerdene. Ma eşkenê vajê ke dîyalogo asîmetrîko ke dîyalogo rastikên nîyo est o. Hema zî merdimê tepişteyî û vîndîbîyayî est ê. Yew zî pêkewtişan de tewr tay 40 hezar kesî merdî. Bi mi nika mabênê dewlete û kurdan de têkilîyêka asîmetrîke est a. Na têkilîye heqanê merdiman ê kurdan nêgêna binê garantî.
Çayê dewleta tirke vera kurdan teda kena? Armancê dewlete çi yo?
Ez fikrîyena ke stratejîya kontr-serewedaritişî, şerê bi întensîfîya nizme, îzolasyonê sîyasî û armancê tepiştişê sîyasetmedaran bi destê dewletanê neteweyîyan hêzdarkerdişê fikrê “komanê xeyalîyan” o. Welatanê Amerîkaya Latîne de zî polîtîkaya “entegrasyonî” ya ke Tirkîya de est a, yena caardene. Tirkîya de entegrasyon serranê 1920an ra nata îmhayê çekdarî, nefîkerdiş û wendegehanê tirkan ê ke tede kultur û tradîsyonê tirkan yenê musyane de cakerdişê domanan teşmîl keno. Bi nê hawayî heqê kurdanê kulturî nênê garantîkerdene û bêguman heqê merdimanê serekeyî zî yenê binpaykerdene. Nasnameyê tirkan yeno ferzkerdene, nasnameyo etnîkî yeno pakkerdene, hem bi rayîrê çekdarî hem zî bi rayîrê şîdetî kurdî yenê nefîkerdene, meseleya otonomî hetê dewlete ra sey “abirîyayîş” yan “awankerdişê dewleta cîyaye” hesibîyena û bi rayîranê cîya-cîyayan heqê merdiman yenê binpaykerdene. Bi kilmî awanîya yew dewlete yena ferzkerdene û merdim eşkeno vajo ke na awanîye “komeyê xeyalî” ya.
Kurdî seba ke biresê heqanê xo gelo çi bikerê?
Bakûrê Kurdistanî de tarîxê xoverdayîşî senaryoyan, nuansan û muhtewayanê cîya-cîyayan teşmîl keno. Badê ke PKKyî bernameyê xo yo sîyasî bedilna, nê bedilnayîşî mîyanê şarî de veng vet. Şar nika bi rayîrê weçînayîşan têkoşînê demokratîkî keno. Nê konteksî de ez fikrîyena ke dewleta tirke seba aştîye rayîro cîya taqîp nêkerd. Ez dubara kena ke îradeyê şarê kurdî hertim zelal bî, la ê dewlete nêbî. Na serre aşma adare de ez ameya Amed. Ez her ca de raştê wesayîtanê polîsî ameya. Merdim çimdarîye keno ke Amed de patronajê dewlete est o. Bi nê hawayî dewlete destûr nêdana ke şar kombîyayîşanê sîyasî û komelkî bikero. A hêzê xo yê taqîpkerdiş û cezadayîşî tîya de ferz kena. Dewleta tirke destûr nêdana ke şar bi azadî mîyanê xo de komelan awan bikero û aktîvîteyan bîyaro ca.
Bi mi têkoşînê otonomî rewa yo. Xora rêxistinanê kurdan seba otonomî yan aştîye rayîro demokratîk weçîna. Ganî dewleta tirke hoka xebitnayîşê heqanê merdiman ra şarê kurdî rê garantî bido. Ma vajê Bolîvya de sera 67ê şarî cayî yo. Coka serra 2009î de Bolîvya netewe-dewlete ra derbasê dewleta zafneteweyî bîye. Netîce de 29 etnîsîteyî û 67 şarê Bolîvya yê cayî ameyî şinasnayene. Mîyanê dewlete û koman de “girêdayîş” virazîya. Seba Tirkîya rayîro ke ma eşkenê keşf bikerê zafhûmarinî ya. Na zafhûmarinîye do pêro dezgehan û komelê Tirkîya mîyanê bêjbibêjîye de bîyaro têlewe û heqanê heme komelî garantî bikero. Goreyê fikrê mi ganî pêro dinya de netewe-dewletî babeta zafhûmarinîye nîqaş bikerê.
Seke şima zanê Serekê PKKyî Abdullah Ocalan 3 serrî yo binê tecrîdî de yo. Şima na rewşe senî ercnenê?
Ez fikrîyena ke îzolasyono ke Serekê PKKyî Abdullah Ocalan raştê ci yeno qetî aştîye û dîyalogî rê hetkarîye nêkeno. Na rewşe musnena ke dewleta tirke wayîrê nîyetê dîyalogkerdişî nîya û wazena ke şîdetê sîstematîkî bişuxilno. Mîsal mi Newroze de dî ke ciwananê kurdan vera polîsan talebê xo vatêne. Raşteyê Newroze de seba garantîkerdişê heqanê merdiman ê Abdullah Ocalanî, qedînayîşê tecrîdî û azadkerdişê tepişteyanê sîyasîyan, aktîvîzmo sîyasîyo ke veng dayêne est bî. Bi mi Tirkîya kena ke tepişteyanê sîyasîyan bingeyê ci ra tecrîd bikero. Eke wina têbigêro, o dem do berê dîyalogî zî biqefilno. Mi çimdarîye kerde ke Kurdistan de xeylêk dormeyî vera şîdetê dewlete reaksîyonê girdî mojnenê. Ganî dewleta tirke aktîvîteyanê sîyasîyan ê partîyanê kurdan rê destûr bido, vera tepişteyanê sîyasîyan reftarê xo bibedilno û tecrîdê vera Abdullah Ocalanî wedarno. Nîya têbigêro ke ma bizanê ke dewlete de seba dîyalogî nîyetêko sîyasî est o.
Şima vat ke Newroza 2024î de ameyî Amed. Nê gêrayîşê xo eşkenê hîna zêde abikerê. Şima kamcî çimdarîyê bînî kerdî?
Mi Newroze de Amed şinasna. Baxusus kuçeyan de xeylêk polîsî est bîyî. Na rewşe rêxistinbîyayîşê kurdan rê zaf zirar dana. Mi çimdarîye kerde ke dewleta tirke her ke şino hêz vîndî kena. Yew zî qaso ke ez zana Erdlerzê 6ê Sibate ra dima dewleta tirke herêma kurdan de hûmara leşkeran zêdînaye. Yanî erdlerz şuxilna û polîtîkaya mîlîtarîste rewa kerde. Newroze de mi dî ke dewlete wazena hêz bixebitno. Ez 4 nuqtayanê gêrayîşî ra derbas bîya. 8 cinîyanê polîsan ez cor ra heta cêr kontrol kerdo. Seba mi bimbarekkerdişê serra kurdan a newî de no reftarê polîsan şokkerdox bî. Bado mi medyaya sosyale de çax kerd ke Amed de tayê kesan nê “fîltrasyonê” polîsan rexne kerdê. Yew zî Newroze de tayê kesan rê semedê kincanê ci yê tradîsyonelan destûr nêdîya ke tewrê pîrozkerdişan bibê. Na rewşe bêguman mîyanê kurdan de xurtbîyayîşê kulturê sîyasî asteng kena. Şaro kurd poxê astengîyan ra nêeşkeno aktîvîteyanê xo yê sîyasîyan bîyaro ca. Roja Newroze saete 15.00 de polîsî gazo îstirerişnayox eşt, saete 16.00 de silîye dest pêkerd û dima ra ez mîyanê gazî de vejîyaya. Şar heta ke raşte padîya uca de bî. Eynî çî Stenbol de zî qewimîya. Saete 17.00 de polîsî ma cayê Newroze ra vetî û tayê ciwanî hetê polîsî ra ameyî kutene. Newroze de 240 ciwanî bi destê polîsan ameyî destbendkerdene û saetanê serê sibayî de veradîyayî. Yew zî Amed de mi tayê ciwanê ke rîyê gazî ra hewcedarê destkarîya tibbî bîbî dîyî. Nê çîyan mi sero tesîr verada. Ez fikrîyena ke Kurdistan bîlasebeb binê kontrolê sîyasî, leşkerî û asayîşî de ciwîyeno. Merdimî mi rê vanê ke ê êdî na rewşe rê bonder bîyî û no nomal o. Rixmê her çî weçînayîşê 31ê adare sîyasetê herêmî û neteweyî de nuqtaya agêrayîşî bîyî. Mi medyaya sosyale de çimdarîye kerde ke goreyê tayê îdîayan personelo leşkerî seba ke raya xo bido AKPyî erşawîyabî sindoqan. Rixmê pêro nê çîyan DEM Partî Kurdistan de serkewte bîye. Na seba mi zî xeberêka rindeke bîye. Netîceya weçînayîşî mojnena ke rixmê pêro kontrolê dewlete mîyanê kurdan de kulturo sîyasî yo berz est o.
Şima wazenê yewna bêrê Kurdistan?
Semedê vîyarteyê min ê arkeolojîkî ez wazena reyna Kurdistanî zîyaret bikerî. Ez wazena hetê perspektîfê arkeolojîkî yê femînîstî ra wareameyîşanê komelkîyan ê demê nêzdî yê Mezopotamya dem û cayanê cîya-cîyayan de dîyayîşê ma yê nikayênî ra cîya wayîrê kamcî dîyayîşê cinîyan o cigêrî. Wareameyîşanê komelkîyan ê tewr kanan ra nata Mezopotamya eşkena ma rê zaf çîyan bimusno. Gama ke merdim wareyanê akademîkî de fikrîyeno ke Mezopotamyaya kane de vîzyonê pederşahî ra ber formê fikrî yo zobînin est bî, merdim xeylê keyfweş beno. Esasî babeta ke mi bena Kurdistan na ya.
Hukmatê Meksîka meseleya kurdan rê senî nêzdî beno?
Gama ke ma ewnenê têkilîya hukmatê Meksîka û persa kurdan, ma eşkenê vajê ke Meksîka na mesele ra xeylê dûrî ya. Goreyê fikrê mi sebebê nê, polîtîkaya Meksîka zafane vera Amerîka yena kerdene. Mabênê hukmatê Meksîka û Amerîka de tayê têkilîyî est ê. Eksê ci kurdî zafane eleqedarê welatanê Ewropa benê. Peymanê bazirganîya serbeste, peymanê bazirganîye û polîtîkaya koçî tede wareyê têkilîyanê mîyanneteweyîyan û jeopolîtîkan de nuqtaya fokusî ya Meksîka Amerîka û Kanada yê. Rixmo ke hukmatê López Obradorî kerd ke Amerîkaya Latîne de tayê torranê entegrasyonî hîra bikero, têna badê ke serra 2019î de Bolîvya de derbe qewimîyaye, Serekê Dewlete Evo Moralesî rê îltîcayêko sîyasî peyda kerd. Naye ra ber tesîrê ci zêde nêbî.
Serra 2022yî de akademîsyeno kurd Erol Polatî rê eyaletê Puebla de seba konferansdayîşî destûrê dekewtişê Meksîka nêdîya. Polîtîkaya koçî ya Meksîka û meseleya Kurdistanî tîya de xo mojnenê. Têkoşînê vera DAIŞî de rolê cinîyan, felsefeya jîneolojî û sloganê “Jin, Jiyan, Azadî” Meksîka de aktîvîzmê wendegehanê Zapatîsta reyde wareyanê akademîkî û komelkî de xeylê veng vet. Labelê hukmatê Meksîka meseleya Kurdistanî zêde nêarde rojdem.
Lîdîa Îrîs Rodríguez Rodríguez kam a?
Paytextê Morelîa yê eyaletê Mîchoacánî yê Meksîka de serra 1983yî de ameye dinya. Wendegehê Antropojîyê Neteweyî û Tarîxî (ENAH) de wareyê arkeolojî de lîsanso berz û doktora kerdî. Bi taybetî arkeolojîyê cinîyan sero xebatan kena. Aye xeylêk kitab û meqaleyê akademîkî nuştî. Welatanê sey Bolîvya, Kolombîya, Îspanya, Tirkîya, Lubnan, Belçîka û Îngilîstan de gêrayîşî kerdî. Nika Enstîtuyê Antropolojîyê Neteweyî û Tarîxî de sey cigêrayox û ENAH de sey “wezîfedarê perwerdeyî” xebitîyena. Yew zî ENAH de wareyê antropolojîyê fîzîkî de doktoraya bîne kena.
