Erdê Kurdistanî de xeylêk merdimê qedrgiranî ciwîyayî. Înan seba azadîya kurdan têkoşînêko bêhempa kerd. Mîyanê nê merdiman de nameyê Nûrî Dêrsimîyî zî xeylê balkêş o. Dêrsimî bi taybetî nêmeyê verênî yê seserra XX. de xeylêk serebûtan de ca girewtbî. Ma na meqale de qalê cuye, têkoşîn û kesayetê Nûrî Dêrsimîyî kenê.
Nûrî Dêrsimî serra 1893yî de dewa Axzûnîk/Axzonîkî ya Xozatî ya sancaxê Dêrsimî de odaya serekê eşîra Qerabalanî de ame dinya. Pîyê ci Mela Îbrahîm endamê eşîra Mîlanî bî, maya ci Zelxe (Zelîha) kenaya Seyîd Îsmaîlî yê axûçanijî bîye. Nûrî Dêrsimî kitabê xo yê bi sernameyê “Vîrameyîşê Mi” de nuseno ke babîyê ey Mela Îbrahîm “Colikzade” yo. Nameyê bapîrê Nûrî Dêrsimîyî zî Colo yo. Colo şino hetê Pulurî û uca de dewa Burnakî awan keno. Ezbeta ey na dewe ra vila bena. Nameyê ezbete êdî “Colikzadeyî” beno. Kalikê Nûrî Dêrsimîyî Mehmet Alî yo ke keyeyê Mela Hesenî ra yeno, poxê eşîra Palanî ra Burnak ra vejîyeno û şino hetê eşîra Abbasan. Serekê Abbasan û pîyê Seyîd Rizayî Seyîd Îbrahîmî (Bavo) rê “nuştevanîye (katîp)” keno.
Di lajê Mela Mehmet Alî est bîyî: Mela Îbrahîm û Mela Hesen. Wina aseno ke keyeyê Coloyî de “melayîye” êdî tradîsyon bîya. Mela Îbrahîmî zî sey babîyê xo, Seyîd Îbrahîmî rê nuştevanîye kerde. Nûrî Dêrsimî vano ke pîyê ey roşnvîr bî. Ey hem tirkî û kurdî şîîrî nuştêne, hem deyîrî vatêne hem zî enstrumanî cinitêne. Badê ke Seyîd Îbrahîm şî heqîya xo, dest pê nuştevanîya Seyîd Rizayî kerd. Mela Îbrahîm dima ra şî dewa Axzunîkî û Gangozade Usiv Axayî rê nuştevanîye kerde. Na dewe de heman wext de medresa akerde û keyeyê Usiv Axayî rê perwerde da. Mehmet Alî, Hesen Xeyrî, Ahmet Ramîz, Alî Nîyazî, Yusuf Cemîlî na medresa de wendbî.
Qonaxê Silêman Axayî
Seke cor de ame nîşandayene, Mela Îbrahîm Zelxe reyde zewecîyeno. La zewac zêde dewam nêkeno û ê birîyenê. Maya Nûrî Dêrsimîyî keyeyî ra vejîyena û şina lajê apê Seyîd Rizayî Rehberî de zewecîna. No zewac zî zêde derg nêbeno. Çike wirdî merdiman dinyaya xo bedilnaye. Nê semedî ra Nûrî Dêrsimî sêwî maneno. Mela Îbrahîm lajê xo beno û teslîmê birayê xo Mela Hesenî keno. Mela Hesenî zî no dem dewa Sorpîyanî (na dewe Axzûnîk ra nêzdî bîye) ya Xozatî de serekê eşîra Ferhatan Silêman Axayî rê nuştevanîye kerdêne. Nûrî Dêrsimîyî leweyê apê xo Mela Hesenî de qonaxê Silêman Axayî de perwerde girewt.
Domanê Îsmaîl Axayî
Nûrî Dêrsimîyî bado perwerdeyê xo Xozat de dewam kerd. No wext wendegehan de têna gedeyê keyeyanê arîstokratan wendêne. Nûrî Dêrsimîyo ke hem dibistana verêne hem zî mîyanênê Xozat de qedînaye, bi taybetî bi domananê Îsmaîl Axayî Qehreman û Caferî embazîyêka girde kerde. Yeno zanayene ke Îsmaîl Axa tornê Gangozade Usivî bî û dewa Qerece de ciwîyayêne. Mabênê Îsmaîl Axayî û endamanê keyeyî yê bînan de “hemberîye” qewimîyaye. Serra 1904î de Îsmaîl Axa Qerece ra vejîya, şî û dewa Încemagara ya qezaya Sarizî ya Kayserî de ca bî.
Sagirogluyî hetkarîye kerde
Nûrî Dêrsimî Xozat ra pey şî bi Xarpêt û ûca de qeydê lîse bî. No dem baxusus mutasarifê Dêrsimî Sabît Sagirogluyî rolêko gird kay kerd. Mabênê Sagiroglu û pîyê ey Mela Îbrahîmî de têkilîyê nêzdî est bîyî. Coka Sagirogluyî qeydê Nûrî Dêrsimîyî rê hetkarîye kerde. Yeno zanayene ke Sagiroglu bado tewrê Jenosîdê Armenîyan bîbî. Ey bi taybetî serranê 1915-1917an de yanî gama ke Xarpêt de walîyîye kerde, xeylêk armenîyî dayî qirkerdene.
Wendegehê Baytarî yê Mulkîye
Nûrî Dêrsimî serra 1911î de Stenbol de dekewt Wendegehê Baytarî yê Mulkîye. Bi rastî babîyê ci nêwaştêne o baytar bibo. Merdimêko dêrsimij û qerebalij Omooglu Mehmet Efendîyî seba baytarîye Nûrî Dêrsimî qanalîze kerdbî. No dem Stenbol de çend cemîyetê kurdan est bîyî. Mîsal Cemîyetê Hêvî yê Wendekaranê Kurdan, Cemîyetê Tealî û Terakkî yê Kurdistanî û Cemîyetê Muhîbanê Kurdistanî. Nûrî Dêrsimîyî zî nê cemîyetan de ca girewtbî. Ey bi taybetî mîyanê wendekaranê dêrsimijan de têkilîyê nêzdî viraştî.
Jenosîdê Armenîyan
Gama ke Nûrî Dêrsimîyî Wendegehê Baytarî de perwerde girewtêne, Şerê Dinya yê I. dest pêkerd. Dêrsimî zî hetê Erzinganî de tewrê nê şerî bî. Baxusus çimdarîyê Dêrsimîyî yê derheqê Jenosîdê Armenîyan de xeylê bala merdimî anjenê. O vîrameyîşanê xo de nuseno ke dêrsimijan heta serra 1917î hema-hema 36 hezar armenîyî xelisnayî. Çarçewa jenosîdî de fikrê Nûrî Dêrsimîyî bi destê tayê cigêrayoxan yenê rexnekerdene. Mîsal tarîxnas Hovsep Hayrenî nuseno ke Nûrî Dêrsimî meseleya armenîyan de sey dewleta tirke û tarîxnasanê tirkan ê nîjadperestan têgêreno. Çike Dêrsimî zî vano ke armenîyan vera kurdan “mezalîm” kerd. Oxina ke bi sey hezaran armenîyî xedarane ameyî qirkerdene. Çi heyf ke kurdan zî nê jenosîdî de ca girewtbî.
Xoverdayîşê Qoçkirî
Yeno zanayene ke 30ê kanûna 1918î de Stenbol de Cemîyetê Tealî yê Kurdistanî ronîya. Mîyanê cemîyetî de hem terefgirê xoserîye hem zî otonomî est bîyî. Netîce de cemîyetî seba statuyê kurdan têkoşîn kerdêne. Nûrî Dêrsimî zî beşdarê nê cemîyetî bî. O sey “baytar” tayînê herêma Qoçkirî bî û serra 1919î de şî uca. Armancê ey o sereke baytarîye nê, mîyanê kurdan de rêxistinkerdiş bî. Na çarçewa de têkoşînê xelasîya kurdanê Qoçkirî rê hetkarîye kerde. Tarîxnase Dîlek Kizildag Soîleau meqaleya xo ya bi sernuşteyê “Belgelerdekî mî? Belleklerdekî mî: Hangî Seyîd Riza? (Belgeyan de? Hişan de: Kamcî Seyîd Riza?)” de Dêrsimîyî mîyanê fîguranê girînganê xoverdayîşê Qoçkirî de hesibnena. Çi heyf ke xoverdayîşê Qoçkirî wusar 1921 de bin kewt û awankerdişê Kurdistanî ame astengkerdene.
Têgêrayîşê Qoçanî
Xoverdayîşê Qoçkirî ra pey nameyê Nûrî Dêrsimîyî baxusus têgêrayîşê vera eşîra Qoçanî de yeno nîqaşkerdene. Seke zanîyeno serra 1926î de dewleta tirkan hêrişê vera eşîra Qoçanî kerd. Cigêrayox Cemsî Kaya nuseno ke hêrişî 6ê teşrîna verêna 1926î de dest pêkerd. Walîyê Xarpêtî Cemal Bardakçi seba ke eşîranê Pulurî qan bikero, Nûrî Dêrsimî zî xo de girewto û berdo Pulur. Dêrsimî kitabê xo yê bi sernuşteyê “Tarîxê Kurdistanî de Dêrsim” de dîyar keno ke ey planê Bardakçi zanayêne û qetî seba hetkarîya dewleta tirkan nêşîbî Pulur. Hema zî reftarê Nûrî Dêrsimîyî mîyanê cigêrayoxan de nîqaş aferneno. Walî Bardakçiyî bi eşîranê Arslan, Beytan, Pezgevran û Maksûdan serê çimeyanê Munzurî de pêvînayîş kerd û nîya vat: “Axayê mi! Gazî Paşa şima rê zerrî ra silam keno. Ey ez şirawito. Ez na awa ke şimnena ser o wad kena ke o (Mustafa Kemal-Î.K.) elewî yo. O do pêro elewîyanê dinya gandar bikero. Ez zî elewî ya. Ez şima rê wad kena ke rayîrê şima do bêrê awankerdene û wendegehê şima do bêrê akerdene.” Serekanê eşîran bado mîyanê xo de pêvînayîş kerd û 2 şertî ferz kerdî. Yewin, cepheyê Pulurî de leşkerê tirkan qetî nêbê, dideyin fermandarîya cepheyî ganî binê kontrolê Nûrî Dêrsimîyî de bibo. Cemal Bardakçiyî nê şertî desinde qebûl kerdî. Dêrsimî nuseno ke eşîran vera Bardakçiyî “dafike” viraşte. Netîceya hêrişê Qoçanî de artêşa tirkan ser nêkewte.
Sûrîye û Urdun
Dişmenîya dewleta tirkan a vera kurdanê Dêrsimî binkewtişê Qoçanî ra dima hîna zêde tuj bîye. Xeylêk merdimanê dewlete seba ke kurdê Dêrsimî werte ra wedarîyê, her planêko binkor kerd. Goreyê planî 1937-38an de qirkerdişêko gonîn qewimîya û bi deshezaran dêrsimijî bi destê îdareyê Mustafa Kemalî ameyî qetilkerdene. Nûrî Dêrsimî 11ê êlula 1937î de welat ra vejîya û dima ra şî Sûrîye. Paytextê Şamî yê Sûrîye de kurdê roşnvîrî Kamiran Elî Bedirxan, Celadet Elî Bedirxan, Qedrî Can ûsn. şinasnayî. Dêrsimîyî semedê asayîşî nameyê xo bedilnabî. Nameyê ci Hûseyîn Mazlum bî. Şam de çend rojî mend û bado şî Helep. Tîya de hetê asayîşî ra zêde zerreweş nêbî. Ey waştêne ke cayê xo reyna bibedilno. Nê kontekstî de 14ê êlula 1938î de Mîrê Urdunî Abdullah bîn Huseyînî rê mektubêke erşawite. Mektube de waştêne ke seraya Abdullahî de baytarîye bikero. Netîce de waştişê ey ame qebûlkerdene. Na çarçewa de Apê Mûsa vîrameyîşanê xo de nuseno ke Nûrî Dêrsimî bi Mîr Abdullahî Stenbol ra embazê yewbînî yê. Dêrsimî têna 2 serrî Urdun de xebitîyeno. Çike îdareyê Îsmet Înonuyî Abdullah bîn Huseyînî rê tezyîq keno û Abdullah zî ey seraya xo ra keno dûrî.
Mergê Dêrsimîyî
Nûrî Dêrsimî Urdun ra pey newe ra agêreno Sûrîye û çend bajaran (Ezaz, Helep, Îdlîb ûsn.) de baytarîye keno. Uca de zî bi destê îstîxbaratê tirkan yeno nerehetkerdene. Axirê baytarîye caverdano û Rojava de dest pê citkarîye keno. Nê mîyanî de cinîya ey Ferîde zî yena bi Sûrîye. Dêrsimî 22yê tebaxa 1973yî de Helep de şî heqîya xo û Efrîn de ame binerdkerdene.
