Di dîroka bizava femînîst de cihekî taybet ê nivîskar û aktîvîsta amerîkî Charlotte Perkîns Gîlman heye. Charlotteyê nimûneyên ewil yên edebiyata femînîst afirandin û bi awayekî çalak di nav xebat û têkoşîna femînîst de cih girt. Li ber destê aktîvîst û nivîskarên wekî Îsabella Beecher Hooker û Harriet Beecher Stowe (nivîskara Holika Mamê Tom) mezin bû û di mijara mafên jinan ên hilbijartinê de bû yek ji pêşengên herî girîng. Charlotte di nav edebiyata amerîkî de, yek ji sewta herî berz a ramanî ya femînîzm û reforma civakî bû.
Charlotte Perkîns Gîlman di 3’ê tîrmeha 1860’î de, li Hartforda navenda parêzgeha Connectîcutê, li Amerîkayê ji dayik bû. Keça Mary û Frederîc Beecher Perkîns û xuşka Thomas Adîe bû. Di zarokatiya Charlotteyê de bavê wê, mala xwe di nav hejariyekê de dihêle û diterikîne. Malbat ketibû nav rewşeke çetin û di nav hejariyê de dijiya. Diya Charlotte, Mary nikaribû bi zarê xwe re eleqedar bibe. Lê belê ser-guhê xizmên bavê Charlotteyê, Îsabella û Harriet Beecher tim li ser malbatê bû.
Edebiyat jê bêpar nema
Charlotteyê wisa perwerdeyeke bi dilê xwe nedît; hê dema 15 salî bû teze perwerdeya xwe ya çar salan temam kiribû, ev perwerdeya çar salan di heft dibistanên cuda de bi zehmetî hat kutakirin. Diya wê Mary ji bo zarokên wê wekî wê neêşin, xwendina berhemên edebî (honakî) û hevaltiyeke xurt a bi kesine din re li wan qedexe kir. Charlotteyê dê ji bo diya xwe (û xwe) wiha bigota: “Tenê dema ku didît keça wê razaye, wê ji keça xwe hez dikir”. Lê wê tu carî xwe radestî pencên jiyanê û hejariyê nekir. Li ser şaristaniyên qedîm xebitî, yek bi yek li pirtûkxaneyan geriya û xwe ji bo sibeheke ronak amade kir. Erê ji bo wê hatibû qedexekirin lê bala wê ji zû ve çûbû ser edebiyatê û Charlotte bi xwe dikaribû dev ji vê xisletê xwe berde, lê belê tu kesî dê nikaribûya edebiyatê ji Charlotteyê bêpar bihişta. Axir nema..
Dudiliya zewacê û zeriya wê
Charlotte di sala 1884’an de bi hunermend Charles Walter Stetson re zewicî. Lê dudiliya Charlotteyê ya der barê zewacê de bû sedem ku ew hem adi carekê de teklîfa zewacê erê neke. Lê di ber da ducanî ma û tekane zaroka wan Katharine Beecher Stetson di sala 1885’an de jê re çêbû. Charlotteyê piştî ku zarok anî dinê, di heyama zêstaniya xwe de kete nav derûniyeke xerab. Ev rewşa wê jê re bû îlham, çîroka xwe ya herî serkeftî “Zerkaxiza Dîwaran” li ser vê derûniya xwe nivîsî.
Binoşe da bi muştaqî
Charlotte di sala 1888’an de mala xwe ji ya mêrê xwe cihê kir û di 1894’an de bi awayekî fermî dev ji hev berdan. Di sedsala 19’an de bûyerên bi vî rengî zêde peyda nedibûn, lê Charlotte ji xwe û ji biryara xwe bawer bû. Ev bûyer jê re bû derfetek, piştî vê yekê hê bêhtir di nav xebatên jinan de cih girt. Charlotteyê heta dawiya temenê xwe hem ji bo xwe hem jî ji bo jinan pir cehd kir.
Di sala 1932’an de hîn bû ku bi nexweşiya penceşêra pêsîran ketiye. Charlotteya pêşeng piştgiriya ramana heqkuştinê dikir; li gorî wê heke kesek bi nexweşiyeke kujende ketibe heqê wê/wî yê xwekuştinê heye. Charlotte yek ji wan kesan bû ku tu carî ji fikren xwe û ji jiyana xwe tawîz neda. Li ser nexweşiya xwe di 17’ê tebaxa 1935’an de, di carekê de kloroform vexwar û xwe kuşt. Di nîşeyekê de ku li pey çûyîna xwe hiştibû, wiha digot: “ez li şûna penceşêrê kloformê hildibijêrim”.
Charlotte di jiyana xwe de pêrgî gelek zehmetiyan hat, lê belê wê qet serê xwe netewand. Jiyana wê ya duh ewqas baş nebû, ji ber vê yekê tu carî bi xwezî venegeriya li duh nenihêrî. Ew li ser sibehekê difikirî ku tê de kamiliyeke mirovane serdest bû, ne ku kamilîbûneke mêrane. Di sala 1909’an de, di kovara Forerunner (Pêşeng) de nivîsên xwe yên li ser jinan û nirxandina berheman, nivîsên rexneyî, helbest, çîrokên xwe belav kir. Charlotteyê sêbareya romanên xwe yên utopyaya femînîst jî di heman kovarî de belav kir.
‘Welatê Jinan’ an jî utopyaya hemû heyaman
Charlotteyê di sala 1915’an de romana xwe ya bi navê Welatê Jinan (Herland) nivîsî û ev berhema wê di nav utopyayên femînîst de bi têra xwe femînîst û rasteqîn e. Li Welatê Jinan ev 2000 sal in bê navber, jin bi tena serê xwe, bi hev re û bi afrîneriya hevûdu dijîn. Li Welatê Jinan hevrikî, zayendperestî, hejarî, şer û pevçûn, dijminayetî tune ye, jixwe ku mêr tune bin ev jî dê tune bin. Te dî ne ji xêra Xwedê re ye, îlim pergala baviksalarî dê xwe bide der; rojekê sê heb “mêrên maceraperest ên amerîkî” didin dû xeyala Welatê Jinan û xwe bi teherekî digihînin wir. Ew her sê mêr difikirin ku jinên li wî welatî dê li ber cazîbe û jîrbûna wan deyax nekin. Lê belê qet di xema jinan de nîne ev yek. Charlotte bi zimanekî îronîk û tinazî behsa serhatiyên wan her sê nebixêran dike. Fikr û ramanên Charlotteyê yên der barê jinan û jiyanê de li ser jinên amerîkî û cîhanî pir bandor kirin.
Zerkaxiza Dîwaran
Di hişê Charlotteyê de tofaneke zer rabûbû, ew bi hûrgiliyên jiyanê re dijiya û jiyan bi xwe ji bo wê bûbû hûrgiliyek. Di sala 1892’an de çîroka xwe ya bi navê Zerkaxiza Dîwaran weşand. Rewş û derûniya piştî zarokanînê li ser wê tesîreke neyînî çêkiribû. Mêrê wê ji bo ku baş bibe, bi ser xwe ve bê bang li bijîşkekê kiribû. Bijîşkî şîretan lê kir da ku zaroka xwe tenê nehêle û bi tu karekî din re xwe mijûl neke. Charlotte di vê çîroka xwe de behsa rewşeke heman awayî dike. Ew odeya ku Charlotte di dema tedawîkirina xwe de lê bû û ew dîwarê ku bi kaxiza zer hatibû nixamtin ji bo wê bû bingeha rexneyeke di cih de. Wê di vê çîroka xwe de behsa dewsa jinan a civakî û behsa jiyana wan a piştî zewacê dikir. Dewseke ne tu dews, zewaceke ne tu zewac. Wê qebûl nedikir jin tenê bi venêrîna zarokan û xizmeta mêrên xwe bên pênasekirin, ji ber vê yekê jî heta jê hat wê dengê xwe berz kir.
Ev berhem nameyek bû ji bo hemû jinan; nameya jiyaneke nû, nameya îmkan û gengaziyên cîhaneke nû. Gelekan guh da nameya Charlotteyê, gelekan dengê xwe li dengê wê zêde kirin, rikê gelekan ji çarenûseke zer û qîçik dihat; çarenûseke ku ji teref mêran ve dihat diyarkirin. Îro roj sewta Charlotteyan berz dibe li dinê; bi bêriya jîneke nû û bi bibîranîna jineke pêşeng.
