Dewleta tirke mîyanê se serran de vera şarê kurdî xeylêk qetlîyamê hovaneyî viraştî. Hişmendîya celadî nika zî ciwîyena. Estîya şarê kurdî rê gefan wanena, kultur û kamîya ey nêşinasnena
Mîyanê partîyanê tirkan de nê rojan babeta “celadî” yena nîqaşkerdene. Muxalefeto serekeyî îqtîdarî sey “celad” sûcdar keno. Îqtîdar zî muxalefetî sey celad vîneno. Her di terefî qebûl kenê ke vera şarê kurdî celadîye kerdê. Komara Tirkîya de anatomîyê celadîya vera şarê kurdî reya verêne heta serra 1921î şino. Kurdanê Qoçkirî waşt ke wayîrê otonomî bibê û na çarçewa de îdareyê Anqara rê telgrafêk erşawitî. Labelê qet cewabêko medenî nêdîya înan. Bi fermanê îdareyê Mustafa Kemalî leşkeran Qoçkirî de hêz şuxilna û kurdî qir kerdî. No qetlîyam eserêkê celadî yo yewin bî.
Celadî qerar dabî ke estîya şarê kurdî wedarno. Coka serranê 1920an de vera şarê kurdî polîtîkaya qirkere domnaye. Dêrsim de serra 1926 de vera eşîra Qoçanî operasyono leşkerî ame serûberkerdene û xeylêk kirmancî ameyî qirkerdene. Çike qoçanijî mêrxas bîyî, şervan bîyî, xoverdayox û têkoşer bîyî. Çike qoçanijî îqtîdarê celadî rê teslîm nêbîyî. Xora serekê eşîra Qoçanî Îdare Îbrahîm Agayî wina vatbî: “Ez hênîyê Dewleta Osmanî ra awe nêşimena. Çike awa ey gemarin a”. Îdare Îbrahîm Agayî zanayêne ke dewleta tirke de xêr çin o. Ey texmîn kerdêne ke îdareyê celadî rojêke vera qoçanijan têgêreno û înan qir keno.
Qetlîyamê Zîlanî
Celadî rolê xo yo serekeyî yew zî serra 1930 de Zîlan de kay kerd. Tîya de fekafek 15 hezar kurdî bi destê îdareyê Mustafa Kemalî bi hovî ameyî qirkerdene. Armancê celadî peynîya qirkerdişî de amebî zelal kerdene. Celadî serê koyî de nuştbî ke “Kurdîstan tîya de defnkerde yo”. Yanî celadî waşt welatê kurdan çin bikero. Celadî de hişmendîya Partîya Îttîhat û Terakkî (PÎT) est a. Senî ke PÎTî seba sazkerdişê welatê tirkan bi mîlyonan armenîyî qir kerdî, senî ke na partîye plan kerd ke elewîyan musluman bikero û kurdan tirk bikero, kemalîstan zî na polîtîkaya nîjadpereste domnaye. Qetlîyamê Zîlanî leteyê polîtîkaya qirkerdişî yo.
Îsmet Inonu û Celal Bayar
Celadî Dêrsim de zî wezîfeyê xo yo “bimbarek” ard ca. Seba celadî çinkerdişê şarê kurdî wezîfeyo tewr bimbarek o. Estîya ey pabesteyê çinkerdişê kurdan a. Nê konteksî de bi des hezaran kirmancî serranê 1937-38an de ameyî qirkerdene. Celadî nê qirkerdişî de her tewr metodo barbar gurêna. Ewro merdim vîneno ke îqtîdar sûcê qirkerdişî têna erzeno muxalefetî ser. Wa bêro zanayene ke heta 15ê teşrîna peyêna 1937î Ismet Inonuyî serekwezîrîye kerde û bi zanayîşê Mustafa Kemalî qirkerdiş îdare kerd. La 15ê teşrîna peyêne de gama ke 7 seyîdê Dêrsimî ameyî daliqnayene, Îsmet Inonu êdî nêwaşt serekwezîrîye bikero. Ey ra dima Celal Bayarî no wezîfe girewt xo dest. Senî ke Îsmet Înonu CHP’yî temsîl keno, Celal Bayar zî AKP’yî temsîl keno. Wirdî merdiman zî vera şarê kurdî “celadîye” kerde.
