Nirxên çandî kodên jiyana neteweyekê pêk tînin. Di vî warî de hêmanên herî girîng ev in; Ew ziman, dîrok, erdnîgarî, kevneşopî, edet, bawerî û ji ber vê yekê rehên etnîkî yên tevayî ne. Ev nirxên ku her miletek di dîroka xwe de xwedî pîrozbahî, cejn, şahî û rituelên din ên ku di jiyana civakî de têne xuya kirin hene. Bi taybetî jî nirxên çandî yên ku kurdên Elewî hewl didin bi hûrgulî zindî bihêlin, hêjayî vekolîn û lêkolînê ne.
Elewîtî û bi taybetî jî baweriya bi Rêya/Raa Heqî (rêya rast); Rêxistineke civakî ya Aryenî ye ku ji Serdema Neolîtîkê ve tê, ji aliyê civaka çandiniyê ve hatiye afirandin û li ser eksena mirov-xwezayê hatiye pêşxistin. Bi vê minasebetê, Kurdên Elewî hemû cejnên xwe yên olî bi zimanê xwe yê zikmakî di çerxa xwezayê < xwaza (-xwe afirandin) de pêş xistin. Yek ji van cejnan jî Gaxan e.
Belê her çiqas îro piraniya van cejn û rojên taybet jibîr bûbin jî Xizir û Newroz ji yên ku hê jî dijîn in. Wekî din jî nirxên çandî yên ku ji civaka bi çandiniyê re mijûl û heta îro pîroziya xwe parastiye Gaxan û Heftêmal in. Di vir de em ê hewl bidin ku der barê Gaxan de hin agahiyên kurt bidin.
Girîngiya 21’ê Kanûnê
Gaxan di 21’ê Kanûnê de dest pê dike. Şeva ku 21’ê Kanûnê bi 22’yê Kanûnê ve girêdide, şeva herî dirêj a salê ye. Di heman demê de ji vê şevê re Şeva Yelda û Şevçile jî tê gotin. Bi taybetî Şeva Yeldayê jî cejna herî kevnar a kurdan e û xwedî cihekî girîng e ku wekî Şevçile, Şeva Mihr an jî Mêhra, Şeva Rojvegerê, Şeva Ronahiyê, Şeva Zayîna Tav û Ronahiyê, Şeva Mîtrayê jî tê zanîn. Ev şev destpêka sala nû ye. Bi vê şevê re salek bi dawî dibe û saleke nû dest pê dike.
Belê ev cejna kevneşop a Gaxan, bi navên cuda jî tê zanîn; Bi navê “Aşma Gaxan/Meha Gaxan, Kal Gaxan” jî tê naskirin. Di baweriya Rêya/Raa Heqiyê de ku xeleka dawîn a çanda Aryen ku li Mezopotamya Jorîn pêşketiye de hê jî gelek nirxên kevnar ên di vê cejnê de bi hev ve girêdayî ne, nîşana wê yekê ye ku dîroka gelê Kurd çiqasî kûr e. Ev bawerî ye. Nirxên etnîkî yên wiha; Rêya Heqi hêmanên herî bingehîn in ku baweriyê ji ol û baweriyên din cuda dikin.
Koka peyva Gaxan
Li gorî etîmolojiya gelêrî, peyv xwediyê gelek wate û pênaseyan e. Koka van hemû pênaseyan Ga ye. Gaxan tê wateya “stûyê ga”. Di baweriyên kevnar ên Mezopotamya de, dinya li ser stûyên Ga ye. Di 21’ê Kanûnê de Ga dilerize û dinya ji tariyê derbasî ronahiyê dibe. Ev jî tevgereke demsalî ye. Ga dîsa di dîroka kevnar de yek ji girîngtirîn remza ezmanan e.
Koka peyva Gaxan ango “Ga” bi maneya Boxe/Ga ye û paşgira wê “xan” lêkereke ku rengdêrekê dide navdêrê. Gayê ku tê texmînkirin bi qasî 4500 sal berê hatiye kedîkirin, di çotkariyê de risteke sereke lîstiye. Ji ber vê yekê Cejna Gaxan wekî rêzgirtineke ji bo Ga ku di dawiya demsala rakirina hilberîn û bermahiyan de ku zivistan tê û diçe bêhnvedanê.
Li Mezopotamyayê gîrîngiya Ga
Ga, di baweriya Elewiyên Dêrsimê/Rêya Heqi de ji bo çotkariyê sewalekî gelekî girîng û bi nirx e. Bi taybetî dema ku bihar tê bal û elqeqeyeke mezin dibîne. Bi duayan tê xemilandin û têrkirin.
Li Mezopotamyaya Jorîn yekem xebatên çandiniyê yên ku li Zagrosan hatin kirin bi Ga bûn. Bi vê minasebetê Sumeriyên ku li Mezopotamya Jêrîn, li Kendava Farsê bi cih bûne, ji vê civaka çandiniyê ya li Zagrosan re dibêjin “Ar, Arî, Arya”. Ji xeynî remza Ga, ji demên kevnar de, Ga yek ji sewalên herî bi qîmet ê civaka çandiniyê ye. Di navbera cotkar û berhema zeviya wî de yekane navbeynkar e. Mînak di baweriya Zerdeştî de pir pîroz e. Zerduşt; Ew cotkar bi qenciyê re wekhev dibîne. Li gorî wî qencî xezîneya herî bi qîmet a cotkaran e. Ew diyar dike ku oldariya rastîn tê wateya hilberandinê. Yekane navgîna hilberînê ya wê demê ew berhema ku ji zeviya bi Ga dihat çandin û hilberîn bû ku bi saya Ga pêk dihat.
Rîtuelên Gaxan ên civakî
Di heman demê de Gaxan ku ji bo Mîtra yanî Xwedayê Ronahiyê, wekî cejnekê jî tê dîtin; Di hefteya dawî ya meha Kanûnê (21’ê Kanûnê) de sê rojan rojî tê girtin. Ji bo vê rojiyê jî dibêjin Rocî Gaxan. Ev rojî êvara sêşemê dest pê dike, êvara îniyê bi dawî dibe.
Di vê şevê de Cem/Civat li malan bi pêşengiya Rêber, Pîr an jî Derwêşan tên girêdan. Ji bo şikandina rojiyê wek ku li Mislimanan tê gotin “fitar” nayê gotin, lê peyva “Rojî Vekirin” tê bikaranîn. Ji ber ku di baweriya Elewiyan de rojîgirtin ne bi tenê birçîbûna rojane ye. Ev tê wê wateyê ku mirov ji hemû faktorên derve bi awayekî tevayî paqij dibe; Ev tê wateya “mirina beriya mirinê”.
Têgeha ku herî baş vê rewşê vedibêje dev vekirin e. Bi awayekî, tê wateya “vejîna kes a beriya mirinê”. Beriya mirinê mirin; Wateya wê ew e ku laşê qirêj bûye ku ruhê xwedayî tê de dijî, her kêlî tê terbiyekirin û ji nû ve azad dibe. Ji aliyê felsefî ve ev nêzîkatiya teorîk yek ji pergalên bingehîn ên baweriyê ye.
Wateye 40 rojî
Rojên Gaxan ku li hin cihan di rojên cuda de tên pîrozkirin bi giştî 40 roj in. Hejmara 40 ku di baweriya Elewîtî-Rêya Heq de bi pêvajoyên rîtuelên cuda hatiye pîrozkirin, ger hûn bala xwe bidinê li vir jî derdikeve pêş. Ji ber ku bi destpêka Gaxan, Derwêş; Ew 40 roj giraniya ceribandinê dest pê dikin. Ev azmûn bi Xizir diqede. Di merasîma Gaxan, Xizir û Heftêmalê de, Derwêş bi tembûra xwe “Kilamê Heqiye” distirên û navên Ocaxên pîroz, bi taybetî Xizirê tînin ziman. Ji vê re jî dibêjin “Weng Heq dayene < deng da heq, bang li heq kir, gazî heq kir”.
Li Dêrsimê pîrozbahî
Di çarçoveya vê baweriyê de civaka Elewî ya Dêrsimê ku li xaka Hardê Dewrêş dijîn hemû cejn û serdanên xwe yên di nava çerxa demsalan de bi xwezayê ve girê didin. Gaxan yek ji wan e. Taybetmendiya herî girîng a Gaxan parvekirina di nava civakek komunal de ye. Baweriyek e wiha ye ku bi cîran, derdor, xweza, dar û agir re rizq û dewlemendiyê parve dike.
Di meha Gaxanê de zarok serê sibê zû şiyar dibin, kincên xwe yên herî xweşik li xwe dikin û diçin diyariyan berhev dikin. Diçin ber deriyê her malekê û bi gotina “Rojbûna we pîroz be” silavê didin wan û diyariyên xwe distînin.
Lîstika “Xalik û Fadik”
Di Gaxanê de ciwan tên cem hev û li qadam lîstikan dilîzin. Ji van lîstikan a herî girîng jî lîstikên “Xalik û Fatik” ango “Kalo û Fadike” ne, ku bi navên cuda hatine lîstin. Ev lîstik in ku tê de peyamên cihêreng ji hêla zilamên ku rola mêr û jina pîr digirin ve têne dayîn. Di vê lîstika navîn de, Kalo, sala kevn temsîl dike. Ciwan derî bi derî diçin û ji deriyên ku lê dixin xwarin, cil û berg û diyariyên curbecur berhev dikin. Ev diyarî piranî berhemên çandiniyê ne (ard, rûn, fêkî, gûz, bihîv, mehûj, bastêq û hwd). Dema ku tê hizirkirin ku bi taybetî malbatên feqîr di rojên zivistanê de dê di malên wan de erzaq biqede, xwarinên berhevkirî li malbatên feqîr ên gund tê belavkirin. Li vir jî hevgirtina bi malbatên feqîr ên gund re derdikeve pêş ku bêyî bikeve rewşeke malbat pê bişikê.
Gaxanê Sima Bimbarek Bo!
Bi rastî, ev tevger sêwiranek ramanekî pir nazik û delal e. Ciwan ji berhemên ku ji malan berhev dikin xwarinên cuda (Pesarê, zirfet, sir-i kodê) amade dikin û dixwin. Dema van hemûyan dikin, bi saz û stranan, bi def û zirne govendê digerînin û kêliyên xweş diborînin. Her wiha ji nok û genimê berhevkirî hedik çêdikin û di nav kesên ku beşdarî şahiyê dibin de parve dikin. Her kes ji hev re dibêje, “Gaxana te pîroz be!” Gaxanê Sima Bimbarek Bo! Bi gotina “Gaxandê we bimbarek biwî” ji hev re hêviyên xweş dixwazin. Ev hemû çalakiyên ku li Gaxanê tên lidarxistin, divê weke çalakiyên civaka çandiniyê ya parvekirinê ya ku ji bo di sersalê de pirbûn û bereketê û xurtkirina hevgirtina civaka-çandî ye, were nirxandin.
Sersala nû û kosegerî
Belê ew Cejna Gaxan a ku di şeva 21’ê Kanûnê de dest pê dike heta 13’ê Çile didome. Yanî li gorî demsala Rûmî gelê kurd sersala xwe pîroz dike. Demsala rûmî jî wekî ya mîladî sal 365 roj e. Tenê cudahiya sereke ji ya mîladî ew e ku 13 roj li pey ya mîladî tê. Heke em vegerin ser mijarê; Mirovahî ji nûjeniyê, nûbûneke bi hêvî gelekî hez diki û dixwaze. Ji nûbûnê bendewarî û hêvî jî zêde ye. Sal û salveger jî yek ji van nûjenyên bi demê re pêk tên e, ku bi demê re xwe nûkirina xwezayê diqewim e û mirov hêviyên xwe bi vê nûbûnê ve girê didin. Wekî her gelî Serê salê di çanda kurdan de jî cihekî taybet digire. Her sal di şeva 13’ê çile de kurd bi şahiyên cuda serê salê pîroz dikin. Li gorî wê li her gund û bajarî bi hevî û daxwazên ji sala nû pîrozbahî pêk tên. Di çarçoveya pîrozbahiyên serselê de wekî Cejna Gaxan Kosegerî jî bi heman rê û rêbazî pêk tê.
Kosegerî
Kosegerî, rê û resmeke ji dîrokê ve civaka kurd di sersalê de pêk tînin e ku bingeha xwe ji serdema Zerdeştiyê digire û heta roja îro berdewam kiriye. Kêm zêde çîrok wiha pêş dikeve; Du zilam ku yek ji wan xwe dike jin, yek jî her Koseye,(weke bûk û zava). Kose li malan digere, mal jî genim, nan, şekir û her wekî din tiştan weke diyarî û weke bereketa malê ya sala nû pêşkêşî Kose û kesên li gel wî dikin. Wekî di Gaxan de em dibînin di Kosegeriyê de jî heman rê û resm pêş dikevin. Li gorî lîstikê jina Kose tê revandin, şer çêdibe û dûre aştî pêk tê û xelk Kose digrin nava xwe û xwarin-vexwarin û diyariyan pêşkêşî Kose dikin û herwaha Kose jî bi heman şêweyî diyariyan pêşkêş dike.
Ev kevneşopî her çiqas di civaka me de kêm bûye jî lê ji aliyê navendên çand û hunerî de bi rêya şanoyan pêk tê. Ya girîng ewe ku em xwedî li çand, huner û kevneşopiyên xwe yên resen û dîrokî derbikevin.
