Pêvajoya psîkolojîk a trawmaya şer û piştî şer mijareke tevlihev e ku hezar salan digre nav xwe û di çand û çarçoveyên cuda de bi awayên cuda nîşan dide. Dema ku em li şer û pevçûnên berê û encamên wan ên psîkolojîk dinêrin, aşkere dibe ku siya şer çiqas demdirêj e. Rewşa kurdan û komên din ên ku di nav pevçûnên berdewam de dijîn careke din nîşan dide ka têgihîştina van pêvajoyên psîkolojîk çiqas girîng dimîne.
- Perspektîfên dîrokî li ser nexweşiya stresê ya piştî trawmayê (PTSD)
Heta tomarên herî kevin ên mirovan jî delîlên tiştê ku em niha wekî nexweşiya stresê ya piştî trawmayê (PTSD) dizanin, dihewînin. Leşkerên Împeratoriya Mezopotamyayê, vegotina Herodotus a leşkerekî ku ji ber şer kor bûye û adaptasyonên edebî yên Shakespeare nîşan didin ku birînên psîkolojîk ên şer bi qasî dîrokê bi xwe kevn in. Bi pîşesazîkirina şer di sedsala 20an de, asta stresa psîkolojîk zêde bû. Ji bo danasîna nîşanên ku ji hêla gelek leşkerên vegeriyayî ve têne nîşandan, gotinên wekî “şoka guleyan” an “nevroza şer” hatin afirandin. Tevî vedîtinên nû di vê serdemê de, dermankirin bi gelemperî bi dîsîplîna leşkerî ve dihat diyar kirin û gelek kesên bandordar hatin şermezarkirin an jî bi awayekî nebaş hatin dermankirin.
- Pêşketina teşhîsa PTSD
Heta piştî Şerê Vîetnamê PTSD wekî teşhîseke cuda nehat nasîn. Peyva “Sendroma Piştî Vîetnamê” naskirina tengahiya psîkolojîk a ku ji hêla şervanên şer ve tê jiyîn şekil da û bû sedema entegrekirina PTSD di “Manûala Teşhîs û Îstatîstîkî ya Nexweşiyên Derûnî” (DSM) ya Komeleya Psîkolojiya Amerîkî di sala 1980an de. Ev naskirina beşdarî wê rastiyê bû ku PTSD êdî ne tenê bi ezmûnên şer ve girêdayî bû, lê dikaribû ji bo sivîlên ku ezmûnên trawmatîk jiyane jî were dirêj kirin.
- PTSD îro: Ji encamên şer bêtir e
Îro, PTSD li kesên ku cur bi cur ezmûnên trawmatîk jiyane tê teşhîskirin. Lêkolîn nîşan didin ku bertekên stresê dikarin ji nifşekî din re jî werin veguhestin, mînak bi rêya guhertinên kîmyewî yên ku bandorê li ser îfadeya DNA dikin. Ev dîtin bi taybetî ji bo gelek neviyên komên ku bi awayekî sîstematîk hatine çewisandin an bindestkirin, wekî kesên ku ji Holokostê sax mane yan jî kêmneteweyên etnîkî di pevçûnên berdewam de, girîng e.
- Perspektîfa kurdan
Ji bo kurdan ku yek ji mezintirîn gelên bêdewlet ên cîhanê ne û bi rêkûpêk rastî zilm û zordariyê tên, çareserkirina trawma û PTSD pir girîng e. kurd li dewletên cuda yên wekî Tirkiye, Sûriye, Iraq, Îranê û li hemû cihanê belav bûne û li wir gelek caran rastî zordestiya siyasî tên. Nifşên ciwan di hawîrdorekê de mezin dibin ku bi pevçûnên leşkerî, derxistin û qedexeyên çandî ve tê diyarkirin. Wekî ku rojnameger û nivîskara tirk Ece Temelkuran diyar dike, ciwanên kurd bi jiyana di rewşeke nezelaliya daîmî de fêr bûne, ku ev yek dibe sedema celebek taybetî ya berxwedanê, lê di heman demê de dibe sedema lawaziyeke taybet. Ev rastiya dualî (tevlîheviyeke ji trawmaya dubarekirî û pêwîstiya bi berxwedana siyasî û çandî) taybetmendiyeke karakterîstîk a ezmûn û domandina wan a kolektîf e.
- Aliyê psîkolojîk ê berxwedana kurdan
Tevî hemû zehmetiyan jî ciwanên kurd ji hêla siyasî û çandî ve di nava bizavekê (hewldanên) de ne û dixwazin xwe îspat bikin. Ev nifş dikare perwerdehiyê bibîne, xwe birêxistin dike û nasnameyeke kolektîf ava dike ku hem ji hêla nirxên kevneşopî û hem jî ji hêla ramanên siyasî yên nûjen ve tê şekildan. Ruhê berxwedêr ê kurdan, wekî ku ji hêla Temelkuran ve hatiye diyarkirin, nîşan dide ku pêşveçûna civakekê bi derûnî aloz nîn e pêvajoyeke xêzikî ye. Tew di bin şert û mercên herî zordar de jî, çîroka êş û berxwedanê rêyekî dibîne ku xwe îfade bike û civakên nifşên nû ava bike ku tevî zordarî û trawmayê jî hewl didin ku dengê wan were bihîstin.
- Rola civaka navneteweyî
Pir girîng e ku civaka navneteweyî van dînamîkên psîkolojîk û civakî nas bike û piştgirî bike. Çi bi rêya tedbîrên siyasî yên ku parastina kêmneteweyan misoger dikin, çi jî bi rêya pêşvebirina bernameyên terapiyê û perwerdehiyê yên ku dikarin bibin alîkar ku bandorên psîkolojîk ên şer kêm bikin. Dîrokê nîşan daye ku zordariya li ser gelan û paşguhkirina birînên wan ên psîkolojîk ne tenê barê giran li ser gelên bandorker bi xwe çêdike, lê di heman demê de bêîstîqrariya demdirêj jî tîne herêmên têkildar. Di encamê de, encamên psîkolojîk ên şer û zordariyê ji zirara fîzîkî ya yekser wêdetir diçin. Çareserkirina van pirsgirêkan û dabînkirina pêşerojeke aramtir, nêzîkatiyeke berfireh hewce dike ku hem aliyên takekesî û hem jî yên kolektîf ên trawma û başbûnê li ber çavan bigire. kurd, mîna gelek komên din ên bandorker, nîşan didin ku tevî ceribandinên herî dijwar jî, mirov dikarin ji hêla ruhî û hestyarî ve ji xwe bilindtir bibin.
