Peymana Lozanê, ku di 24ê tîrmeha 1923yan de li bajarê Lozanê yê Swîsreyê hat îmzekirin, ji bo gelê kurd bûye yek ji bûyerên herî krîtîk ên sedsala 20an. Ev peyman, piştî Şerê Cîhanê yê Yekemîn, ji bo çareserkirina nakokiyên di navbera Împeratoriya Osmanî û dewletên hevpeyman ên weke Brîtanya, Fransa, Îtalya, Japonya, Yewnanistan, Romanya, Bûlgaristan, Portekîz, Belçîka, Yûgoslavya de hat girêdan. Lê belê, ji bo kurdan, encamên vê peymanê felaket bûn.
Peymana Lozanê di encama Şerê Cîhanê yê Yekemîn de, piştî ku Împaratoriya Osmanî têk çû, hat îmzekirin. Beriya Lozanê, bi peymana Sevrê (1920) ji bo kurdan li herêmen ku lê dijîn hin sozên, di nav de avakirina otonomiyek an dewletek serbixwe hatibûn dayîn. Lê belê, bi Tevgera Neteweyî ya Tirkiyeyê re, ev soz hatin paşguhkirin û Peymana Sevrê bê bandor ma. Lozanê, bi awayekî fermî, sînorên Dewleta Tirk a nû diyar kir û herêmên ku kurd lê dijîn di navbera dewletên Tirkiye, Iraq, Îran û Sûriyeyê de hat parvekirin.
Peymana Lozanê divê di çarçoveya polîtîkayên emperyalîst ên wê demê de were nirxandin. Dewletên rojavayî, bi taybetî Brîtanya û Fransayê, piştî Şerê Cîhanê yê Yekem dixwestin Rojhilata Navîn li gorî berjewendiyên xwe ji nû ve saz bikin. Ev peyman ne tenê ji bo diyarkirina sînorên Tirkiyeyê, lê herwiha ji bo misogerkirina berjewendiyên aborî û siyasî yên dewletên rojavayî li herêmê hat çêkirin. Lê belê, gelê kurd di vê pêvajoyê de wekî aktorê siyasî nehat dîtin û mafên wî yên neteweyî hatin paşguhkirin, ango înkarkirin.
Arman înkara gelê kurd bû
Armanca sereke ya Peymana Lozanê ew bû ku sînorên Dewleta Tirk a nû were pejirandin û aramiya siyasî li herêmê were misogerkirin. Lê belê, ev “aramî” bi giştî li ser bingeha înkara nasnameyên neteweyî yên gelên din ên li herêmê, bi taybetî kurdan, hat avakirin. Di peymanê de, navê kurdan bi awayekî fermî nehat ziman û herêmên ku kurd lê dijîn di navbera Tirkiye, Iraq, Îran û Sûriyeyê de hatin dabeşkirin. Ev dabeşkirin ne tenê ji hêla erdnîgarî ve, lê herwiha ji hêla siyasî, çandî û civakî ve jî kurd bêpar hiştin.
Dewleta Tirk di Peymana Lozanê de roleke sereke lîst. Mustafa Kemal û ekîba wî bi awayekî aktîf li dijî her cure mafên neteweyî yên kurdan rawestiyan. Di dema muzakereyên Lozanê de, nûnerên tirk bi israr daxwaz kirin ku sînorên dewleta nû bi awayekî ku piraniya herêmên kurdan di bin kontrola Tirkiyeyê de bimîne, were diyarkirin. Piştî peymanê, Dewleta Tirk polîtîkayên hişk ên asîmîlasyonê û zordariyê li ser kurdan sepandin. Zimanê kurdî hat qedexekirin, navên gund û bajarên kurdî hatin guherandin û serhildanên kurdan bi tundî hatin tepisandin. Ev polîtîka, bingeha xwe ji îdeolojiya neteweperestiya tirk a ku li ser yekneteweyî û yekzimanîbûnê ava bû, digirt.
Armanca tunekirina nasnameyê bû
Bi Peymana Lozanê ve, dabeşkirina erdnîgariya kurdan di navbera çend dewletan de, armanceke stratejîk hebû. Ew jî qelskirina hêza siyasî û civakî ya kurdan bû. Bi vî awayî, dewletên nû yên wekî Tirkiye, Iraq, Îran û Sûriye dikaribûn bi hêsanî gelê kurd asîmîle bikin. An jî kontrol bikin. Ev dabeşkirin, yekîtiya neteweyî ya kurdan asteng kir. Wê demê rê li ber avakirina dewletek serbixwe ya kurdî girt. Herwiha, polîtîkayên asîmîlasyonê yên dewletên navborî, bi taybetî yên Tirkiyeyê, armanc kirin ku çand, ziman û nasnameya kurdî bi demê re ji holê rabin. Ev ne tenê tunekirina nasnameyê bû. Di heman demê de ji bo qutkirina têkiliya kurdan a bi dîrok û axa xwe re hewlanek bû.
Çima kurd li masa Lozanê nebûn?
Kurd di dema Peymana Lozanê de ji ber hin sedeman li ser maseya muzakereyan nebûn. Di wê demê de, kurdan rêxistineke siyasî ya bihêz û yekgirtî ku bikaribûya li ser navê hemû kurdan biaxive, nedît. Eşîrên kurdan bi awayekî cuda cuda tevgeriyan û nebûna yekitiyê hişt ku dengê wan li Lozanê neyê bihîstin. Dewletên rojavayî (Brîtanya, Fransa) û Dewleta Tirk a nû, berjewendiyên xwe yên aborî û siyasî li pêşiya mafên kurdan danîn. Kurd wekî aktorekî siyasî yê bihêz nehatin dîtin. Nûnerên tirk di muzakereyan de bi awayekî aktîf îdia kirin ku kurd ne neteweyek cihê ne. Gotin tenê “tirkên çiyayî” ne. Ev nêzîkatî, înkara nasnameya kurdî hêsantir kir.
Armancên Peymana Lozanê
Bi Peymana Lozanê, li Rojhilata Navîn armancên stratejîk ên dewletên mezin û Tirkiyeyê hebûn. Sînorên dewletên nû yên wekî Tirkiye, Iraq û Sûriyeyê hat diyarkirin, ku ev yek rê li ber kontrolkirina çavkaniyên xwezayî bi taybetî jî petrolê vekir. Dabeşkirina erdnîgariya kurdan hişt ku kurd di nav dewletên cuda de bêhêz bimînin. Dewletên rojavayî dixwestin aramiyek li herêmê saz bikin da ku berjewendiyên xwe yên aborî biparêzin. Ji bo vê armancê kurd kirin qurban.
Pêşerojeke demokratîk
Gelo bêyî ku dewletên herêmê (bi taybetî Tirkiye, Iraq, Îran û Sûriye) xirabî û zirarên Peymana Lozanê qebûl bikin, pêşerojek demokratîk ji bo gelê kurd dikare bê diyarkirin? Bêgûman ev pirs, di çarçoveya polîtîkayên îroyîn de, pir dijwar e. Ji bo pêşerojek demokratîk, divê ev dewlet nasnameya kurdî qebûl bikin. Divê ziman, çand û mafên siyasî yên kurdan bi awayekî fermî bêne nasîn. Mafên ên demokratîk, neteweyî û rewa werin naskirin. Zirarên ku ji Peymana Lozanê û polîtîkayên piştî wê derketine divê bêne qebûlkirin û telafî kirin.
Lê belê, heta ku dewletên wekî Tirkiyeyê polîtîkayên înkar û asîmîlasyonê bidomînin, avakirina pêşerojek demokratîk wê zehmet be. Dîsa jî, têkoşîna kurdan a ji bo mafên xwe, nîşan dide ku bêyî qebûlkirina van dewletan jî, kurd dikarin bi têkoşîna xwe gavên girîng bavêjin.
Nirxandina Peymana Lozanê
Bêgûman divê em bizanibin ku peymana Lozanê ji bo gelê kurd yek ji bûyerên herî trajîk ên sedsala 20an e. Ev peyman ne tenê erdnîgariya kurdan parçekir, herwiha bingeha polîtîkayên înkar û asîmîlasyonê yên li dijî kurdan danî. Bi vê peymana beyom ve Kurdistan di navbera çend dewletan de hat dabeşkirin, ku yekîtiya neteweyî ya kurdan qels kir. Navê kurdan di peymanê de nehat ziman. Ev yek bû sedema polîtîkayên asîmîlasyonê. Kurd ji mafên xwe yên neteweyî bêpar man. Serhildanên wan bi tundî hatin tepisandin. Qedexekirina ziman û çanda kurdî, nasnameya kurdan xist bin metirsiyê.
Lê belê, têkoşîna kurdan a ji bo mafên xwe, çi li Tirkiyeyê, çi li Iraqê, Sûriye û Îranê, nîşan dide ku ev înkar nikare ruhê neteweyî yê kurdan ji holê rake. Di sedsala 21an de, bi taybetî bi serkeftinên kurdan li çar parçeyên Kurdistanê, tê dîtin ku Peymana Lozanê nikare bi temamî qedera kurdan diyarker bike.
Peymana Lozanê ji bo gelê kurd bû sedema windahiyên mezin, lê têkoşîna kurdan nîşan dide ku ev peyman ne dawiya dîrokê ye. Ji bo pêşerojek demokratîk, divê dewletên herêmê û civaka navneteweyî berpirsyariyên xwe qebûl bikin û mafên kurdan nas bikin. Têkoşîna kurdan, bi yekîtiyê û bi piştgiriya navneteweyî, dikare encamên Lozanê biguherîne û rê li ber avakirina civakek azad û demokratîk veke.
