25ê temmuze de Însîyatîfê Yewîya Demokratîke reyde konferansêk ame tertîbkerdene. Babeta nê konferansî muhîmîya yewîya kurdan ser bîye. Tewir bi tewir partî, komele, şexsan ra 700 kesî ameyê têhet. Çîyêko bîn o muhîm zî cayê konferansî Bazîd bî. Wexto ke Bazîd yeno vîrê merdiman, Ehmedê Xanî yeno vîrê her kesî. Wexto ke Ehmedê Xanî yeno vîrê ma, o çax meseleya îttîfaqê kurdan yena vîrê ma. Ehmedê Xanî goreyê wextê xo fîlozofêko namdar bî. Fikrê ey, zerrîya ey hertim yewîya kurdan ser o bî. Nê cumleyan hîsê ey eşkera kerdêne:

 “Ger dê hebûya me îttîfaqek

Vêk ra bikira me înqiyadek

Rûm û ereb û ecem temamî

Hemiyan ji me ra dikir xulamî

Tekmîl dikir me dîn û dewlet

Tehsîl dikir me ‘îlm û hîkmet”

 Tarîxê kurdan de ma vînenî ke hertim îttîfaqê înan zaf muhîm bîyo. Semedo ke derûdorê kurdan de dewletanê hegemonîkan nêwaşt ke bibî qewet û her firsend de zî mabenê eşîranê kurdan de hermele viraşt. Heta awanbîyayîşe komara Tirkîya erdê kurdan di lete bî. Yew lete hetê osmanijan de bî, yew lete zî hetê safewîyan/Îranî de bi. Helbet no parçebîyayîş mabenê înan de bîyo sebebê fikrê cîyayan. Nê fikrê cîyayan ra yew nasnameyê sunî û kurdê elewî bî. Wina bîyo ke kurdanê elewîyan vato “Hadê ma şîrî şahî semedê persan”, hetê bînî ra zî kurdanê sunîyan vato “Hadê ma şîrî cenet” û înan semedê osmanijan şer kerd. Ma tîya de vînenî ke amancê înan de yew amancêko şênber çin o, amancêko uhrevî est o. Têhetameyîşê înan û tewrbîyayîşê îttîfaqê înan semedê eşîra înan nêbî, sebebêko teber ra bî.

Ma qebul bikerî ke îttîfaq, cuya merdiman ra bigîrî heta xoza her ca de est o. Bê îttîfaq ne cuye ne zî xoza bena. Ganî yê ke xoza de yê zerqetan ra bigîrî heta morceleyan mabenê înan de îttîfaqê înan zî est ê. Îttîfaqê cuya merdiman de ge înan heywananê wehşîyan ra xo pawito ge înan afata xozayî ra ge zî înan yewbînan ra xo pawito. Wina aseno ke îttîfaq semedê ganîyan avantajêk o. Semedê cuya merdiman îttîfaq çi yo? Ma eşkenî vajî ke îttîfaq,  semedê halkerdişê meseleyêke hemkarîya kes û grûbanê kesan a. Seba resayîşê amancî çalakîya hemkarî ya. Bêîttîfaqîya kurdan zî nê ke ameyo îfadekerdene kemanîya ey bî. Helbet sebebê îttîfaqê kurdan de zaf sebebî est î. Goreyê wextê xo de zî sebebî zaf est î goreyê sebebê bînan zî est ê. Ma eşkenî vajî ke goreyê pêroyî de nê sebebî est î.

Cografya

 Cografyaya kurdan 1639 de Peymana Qesr-î Şîrînî ra pey bîye di parçe û Lozanî (1923) de zî bîya çar parçe. Nê parçeyî sînorê Iraq, Sûrîye, Îran û Tirkîya de yî. Mabenê nê dewletan de erdê kurdan mabenê 400.000 û 550.000 kmyî de yo. Derheqê cografyaya Kurdîstanî de misyoner û kurdolog Thomas Bois vano ke “Welato ke sînorê xo çin ê. Labelê erdo ke kurdî ser o ciwîyenê nameyê ci,  Kurdîstan o.” No îfade wareyê Kurdîstanî zaf weş îfade keno.

Awankerdişê eşîre û reqabet

No sebeb zî heta nika sebebêko muhîm o. Çunke eşîranê kurdan heta wextê sîstemê împaratorîyan xo endamê înan vînayêne û eşîrê bînî zî reqîbê xo dîyêne. Mesela Mîrîya Eyyûbîyan (1171-1462) de 18 mîrîyî est bîyî. Mîyanê înan de Mîrîya Heleb, Mîrîya Ruknedînî, Meya Farqînî ûsn. est bîyî. Labelê mabenê înan de îttîfaqêko sîyasî çin bî.

Nasnameyo hempar û organîzasyon

Nasnameyê kurdan verê cû semedê înan nameyê eşîra înan bî. Zafê eşîrî zî goreyê sînorê erdan ameyêne îfadekerdene. Yeno vatene ke semedo ke nameyê zazayan zî nameyê eşîrêka pîle bî. Nê erdan de qiseykerdiş û kultur seypê bî. Organîzasyonê înan cayêk bî. Nasnameyo bîn zî bawerîya înan ser o bî. Nê bawerîyan ra mezhebê sunî û elewî semedê înan nasnameyê serekeyî bîyî. Helbet hetê bînî ra zî tesîrê terîqatan zî zaf bî. Wextê Mîr Muhammedî de hetkarîya ey rayberê terîqetê Hatî Melayê Hatî piştî nêdano ci. Fetwayêk dano û vano “Eger kam eskerê helîfeyî reyde şer bikero kafir o”. Seba aye kurdê bînî piştî nêdanî Mîr Muhammedî, o zî vîndî keno. Piştînêdayîşê terîqatan ra yew nimûne zî Şêx Ûbeydullah Nehrî yo. Şêx Ûbeydullah Nehrî (1880-1882) endamê terîqatê Xalîdî yo. Pîyê ey zî serekê nê terîqatî yo, labelê terîqatê ey hetkarîya ey nêkeno. Hişmendîya Şêx Ûbeydullah Nehrî goreyê wextê xo welatperwer a. Wexto ke serewadaritişê ey dest pêkeno, mîsyonerêk rê mektubêke erşaweno û vano:

“Miletê kurdî 500.000î ra zêdêr keyeyî ra yeno meydan û şarêko cîya yo. Dînê înan, qanûn û urf û adetê înan cîya yê… Ma zî miletêkê cîya yê, ma wazenê karê ma destê ma de bo ke ma cezayanê sucdaranê xo de hêzdar û xoser bibê, ma sey neteweyanê bînan wayîrê îmtîyazan bibê. Hedefê ma no yo… Nêke pêro Kurdîstan xirabî û tedayê ke destê hukmatanê îran û osmanijan ra kaş kerdo ke do mesele bigîro destê xo.”

Tesîrê hezê hegemonîkî

Dewleta hegemonîke hertim dewletanê bînan ser o tesîr kerdo. Ma eşkenî vajî nê dewletan ra 1919î ra ver dewleta osmanijan û safewîyan/Îran bîye, 1919î ra pey zî Îngilîstan, Fransa bîyî. Nê dewletan ra seba ke amanc awanbîyayîşê dewleta netewe bî, înan zî hetkarî daye dewleta Tirkîya. Nê dewletan masayêke ser de bi cetwelan sînorê dewletanê bînan qebul kerdo û erdê kurdan çin hesibnayo.

Awanîya ekonomîke û komele

Heta awanbîyayîşê komare nufusê kurdan ra  se ra 70 koçer yan zî  nêmkoçer bî. Zafane yaban û dewan de ciwîyenê. Resayîşê înan ê rayîranê tîcaretî yê teberî manîyê awankerdişê organîzasyonê sîyasî bî. Seba aye polêko zengîn mabenê înan de nêvirazîyayo û hişmendîya neteweyî ra dûrî kewtî.

Rayberî û rêxistinîye

Rayberîya kurdan de rêxistinîye hertim problemêko muhîm bî. Tarîxê kurdan de şexsîyetê rayberan baş bîyo, labelê hetê rêxistînîye ey temam nêkerdo. Mesela Elîşêr hetê zanayîş, hişmendî, cesaret û qerardarî ra zaf serkewte bî. Labelê eşîranê Qoçgîrî û ê bînan hetkarîya ey nêkerd. Hetê bînî ra zî awanbîyayîşê komara Tirkîya ra verî rayberê kurdan bîyî di parçe. Hetêk ra tayê rayberî Stenbol de ciwîyenî, tayê zî  Kurdîstan de ciwîyenî. Înan ra zî potansîyelî heta zanayîş est ê, ê zî Stenbol de yî. Nînan ra Cemîyetê Tealî yê Kurdan, Şêx Evdilqadîr Nehrî, Babanzade, Îhsan Nûrî Paşa, Xalit Begê Cîbrî şexsîyetê muhîmî yî. La çi heyf ke roşnvîranê kurdan ya mîyanê burokrasîyê osmanijan de ca girewtêne ya zî komelan de tena xebatê xo kerdêne û şarê xo ra dûrî kewtêne. Heta Kurdîstanî zî şêx û axayî bîyî la ê zî wayîrê potansîyelê hişmendî û entelektuelî nêbîyî.

Peynîye

Nika ma eşkenî vacê ke bêîttîfaqîya kurdan înan rê bêstatûyîye, bêstatûyîye zî bêmerdimîye ardo. Çunke merdim bi heqanê xo merdim o.  Semedê kurdan îttîfaq tena qewetgirewtiş nîyo. Sebebê esbîyayîşê înan o. Eger cayêk de to înkar bikerî û orte ra wedarnî çare vernî de beno ke bi vatişê Ehmedê Xanî “Ger dê hebûya me îttîfaqek vêk ra bikira me înqiyadek” bi îttîfaqê kurdan dest pêbikero.