“Zimanê gel ruhê wî ye; Ehmedê Xanî kurdî bi giyan anî cem hev û hişmendiya neteweyekê bilind kir.”

Ehmedê Xanî (1651-1707) di wêjeya kurdî de yek ji navên herî girîng tê dîtin. Bi taybetî bi berhema xwe ya bi navê ‘Mem û Zîn’ ku bi zimanê kurdî hatiye nivîsandin bandoreke kûr li ser çand û civaka kurdan hişt. Xebat û ramanên Xanî di pêkhateya dîrokî, çandî û sosyolojîk a civaka kurd de gelek aliyên girîng ava kirine.

Ehmedê Xanî bi bikaranîna zimanê kurdî wek zimanekî wêjeyî bal kişand ser girîngiya zimanê kurdî û nasnameya çanda kurdî xurtir kir. ‘Mem û Zîn’ wek destaneke ku bi kurdî hatiye nivîsandin nîşan daye ku kurdî zimanekî wêjeyî yê dewlemend e. Vê xebatê baweriya civaka kurd bi ziman û çanda xwe zêde kir û bû pêşenga şiyarbûneke zimanî û çandî. Bikaranîna kurdî ya Xanî qîmeta ziman zêde kir û ji bo nifşên siberojê bingeheke ji hînbûn û pêşdebirina kurdî çêkir. Ev di pêkhatina hişmendiya neteweyî de qonaxeke girîng e.

Destana ‘Mem û Zîn’ ne tenê çîrokeke evînî ye, di heman demê de berhemeke ku pêkhateya civakî, kevneşopî û nirxên civaka kurd radixe ber çavan e. Leheng û bûyerên di berhemê de bi awayekî mecazî nakokî, cudahiyên çînî û zextên civakî yên di jiyana rojane ya gelê kurd de nîşan didin. Di vî warî de, xebat bi nakokiya di navbera azadiya takekesî û pîvanên civakî de jî radiweste. Vegotina Xanî ji bo têgihiştina pêkhateya sosyolojîk a civaka kurd pencereyek e.

Ehmedê Xanî di berhemên xwe de ne tenê behsa evînê û civakê dike, di heman demê de peyamên kûr ên olî û felsefî jî dide. Ew di çarçoveyeke îslamî de bi hebûna mirovî, têkiliya bi Xwedê re û nirxên exlaqî re mijûl dibe. Vî aliyê Xanî hem di pêkhatina hişmendiya olî û hem jî di avakirina ramana exlaqî de di civaka kurd de risteke girîng pêk aniye. Berhemên wî girêdana di navbera nirxên olî û jiyana civakî de xurt kir û di jiyana giyanî ya civaka kurd de kedeke kûr da.

Bandoreke din a girîng a Ehmedê Xanî, pêşxistina hişmendiya neteweyî ya di nav kurdan de bû. ‘Mem û Zîn’ li ser mijara yekîtî û azadiya gelê kurd radiweste. Di heman demê de balkişandina Xanî ya li ser dîrok û nasnameya gelê kurd, ji bo tevgerên neteweyî yên kurd ên nûjen jî bûye çavkaniya bestê (îlhamê). Berhemên wî bîra kolektîf a civaka kurd xurt kir û di nava gel de hesteke hevpar ava kir.

Berhemên Ehmedê Xanî ji bo domandina çanda gelê kurd bûye amûreke girîng. Kevneşopiya çîrokbêjiya gelêrî û dengbêjiyê (wêjeya devkî) ji berhemên Xanî gelek bandor bûye. Vê rewşê hêsantir kir ku çanda kurdî di nav nifşan de were ragihandin. Dengbêjan bi belavkirina devkî berhemên wek ‘Mem û Zîn’ alîkariya zindîkirina mîrata çanda kurdî kirin.

Ehmedê Xanî wekî alim û perwerdekar jî tê naskirin. Di pêşketina civakê de balê dikişîne ser girîngiya perwerde û zanînê. Bi berhemên xwe yên bi zimanê kurdî nivîsandibû, bal kişand ser têkiliya ziman û perwerdeyê û ji bo girîngiya bikaranîna zimanê zikmakî di perwerdeyê de mînakeke destpêkê da. Ev nêzîkatî îro jî di nîqaşên perwerdeya bi zimanê dayikê de derbasdar e.

Berhemên Ehmedê Xanî bandoreke mezin li ser wêje, çand û nasnameya kurdî dike. Berhemên wî ne tenê berhemên wêjeyî ne, her berhemeke wî di heman demê de ji bo civaka kurd rêberekî sosyolojîk e. Xebatên wî yên di mijarên wekî ziman, nasname, hişmendiya neteweyî û nirxên çandî de şopên mayînde di pêşketina dîrokî û çandî ya gelê kurd de hiştine.

Ehmedê Xanî kesayetekî girîng e ku bi keda xwe ya çand û wêjeya kurdî re teşe daye pêkhateya dîrokî û sosyolojîk a civaka kurd. Berhemên wî ji bo parastina ziman û nasnameya kurdî, pêşxistina hişmendiya neteweyî û gihandina mîrateyên çandî wek rêber in. Mîrasa Ehmedê Xanî ji bo gelê kurd hem neynika paşerojê û hem jî rêberiya pêşerojê ye.