Nuştox Yuval Noah Harari kitabê xo yê Homo Deusî de vano ke “heta na seserra peyêne hîrê problemê eslî her tim bîyê belayê sereyê merdimîye: xela, jan (nêweşîyê ke vila benê) û ceng.” Ez do bi çend cumleyan nînan ser o vindera. Beno ke neslê neweyî xela nêdîyo la ez bawer kena ke ma zaf pê hesîyayê. Xela hukmêdê pîlî şarî ser o ronayo, ziwanî de gelekî îdîyoman de yan zî qaliban de ca girewto, sey xela ra veradîyene, gêstî ver o merdene ûsn. Nînan ra teber eke ma kokiman ra biewnê ma eşkenê tersê xelayî bi asanî bivînê. Vîrê merdimîye yo hempare de tesîrê xelayî zaf o.  La na seserra peyêne de êdî zîret hina bi zanistî beno, îmkanê awdayîşî zêdîyayê, verba nêweşîyanê zîraîyan dermanî bîyê vîş. Êdî ma eşkenê vajê ke kapasîteyê werdî deste însanan de yo. Nika êdî merdimî gêstî ver o nê zafwerdişî ver o mirenê, nêweşîyê obezîteyî yan zî yê dîyabetî dinya miyan de çend vila bîya ma pêrune rê ayan o.

Heta bine ra cengan zî sereyê merdimîye zaf dejnayo. Cê ke tarîx nusîyayo her tim behsê cengan bîyo, seke ma wanenê dinya bêceng nêmenda. Tarîxo resmî yan zî mavajê yê dewletan, tarixê cengan o. Dinya tena heta nêmeyê seserra 20ine de di heb cengê dinyayî dîyî, înan ra yê yewinî de 40 milyon, yê dîyînî de 55 milyon merdimi merdê. La no bîyo 70 serrî yo ke êdî yew cengo pîl nêvirazîyayo. Cengê lokalî reyna benê, taybetî rojhilato mîyanên wareyê nê cengan o, la belê hûmara însanan a ke nê cengan de dinyaya xo bedilnenê kêmî ya, sey cenganê verênan nîya.

Belayê sereye însanan jan o

Problemo bîn o ke bîyo belayê sereye însanan jan o. Taybetî cê ke merdimîye resaya deraxa şaristanîye nêweşîyê ke bi hewayêdê janî kewtê mîyanê şarî vejîyayê. Ma tarîx ra zanê ke gelekî merdimî bi nê neweşîyan merdê. Seserra 14ine de goreba daneyanê tarixîyan mabênê 100 milyon û 200 milyonî merdimî tena janê vebayî ver o merdê. Seserra 14ine de ma eşkenê vajê hema hema nêmeyê nufusê dinya janî ver o merdo. Ewro nufusê dinya 7 milyar o, nêmeyê ci keno 3,5 milyar merdimî, êdî şima bihesebnê xezebêda senîn bîya.

Nufusê dinya yê pêroyî

Seke kitabê xo de ey vatêne êdî ê çîyê ke mi humaritî sey verê merdimîye ser o problemî nîyê, se ra se nêbo zî merdimîye verba nê probleman ser kewt. Raşta zî ma biewnê nufusê dinya yê pêroyî ra 1800 de nufusê dinya 1 milyar o, 1900 de 1,5 milyar, 2000 de beno 6,1 milyar, vîst serran ra pey ewro 2020 de nufusê merdiman reseno 7,8 milyarî. Humarî ma rê nawnenê ke dinya ser o çi rey sey na seserra peyêne nufus hende lez nêzêdîyayo. Mîyanê se serran de nufus hewt hend bîyo vîş.

Zanist, teknolojî û tib

Se bi ke çerxê dînya yê hezar serran wina xafila tadîya? Gelekî çîyî cirîyayê la ez vana qey  mîyanê înan de tewr zaf averşîyayîşê zanist, teknolojî û tibî nê vurîyayîşan ser o tesîr kerdî. Ma ke na roje ra ewnîyenê gelekî çîyî asan yenê la dinya tim sey ewroyîne nêbîya. 1928î ra ver dirbetêda qice ver o merdimî merdênê. Dirbeta ke enfeksîyon girewt êdî felata merdimî çinî bê. 1928 de penîsîlîn kefş bi, êdî verba bakterîyan antîbîyotîkî amayê bikarardiş. Bifikirê, verê cû cengan de ê yê ke meydanê cengî de merdênê xora merdêne la ê yê ke derba şimşerî ver yan zî guleyê tifingî ver o birîndar biyînê na rey enfeksîyonî ver merdêne. Hûmara ka enfeksîyonî ver o merdêne yê meydanê cengî ra vîşêr bî. Heta demeyanê peyênan zî merdimî nêweşîyanê sey sûrince, tew, tîfo, kolera, wetaw ûsn. ver o merdêne la ewro sayeyê terpîn û derzînan êdî derûdorê ma de nêweşîyê winayînî nêmendê. Nînan ra teber êdî merdimî sey verî ceng nêkenê yan zî ez wina vaja, şeklê cengan vurîya. Cengê dinyayî yê dîyînî ra pey êdî cengêde pîl nêvirazîya. Aktoranê eslîyan xo meydanan ra ant. Nika hina zaf cengê wekaletî (proxy war) benê. Verê însanan seba erdî, seba ke yew mintiqa xo dest fîno ceng kerdênê çunke o yo ke pere kerdêne erd bi. La nika çiyo ke erjê ci esto zanist o, teknolojî yo û nê zî bi cengî nêkewenê destê kesî.

Problemê neweyî

Mi nê vurîyayîşî wina têrêze kerdî seke êdî çi problemê merdimîye nêmendo, her kes şa û bextewar o la belê çi heyf o ke raştîye wina nîya. Merdimîye êdî wayîra problemanê neweyan a, modernîteyî xo reyra prolemê neweyî ardî. Deraxa şabîyîşê merdiman ser o anketî yenê viraştiş, netecîyê nê anketan zafane negatîf o. Îstatîstîkê xokîştîşî roj bi roj zêdîyenê, êdî cengan ra vîşêr merdimî bi xo, xo kişenê. Êdî şar goreba verê mordernîzmî hina bindest o, azadîya komelan binê talûkeyî de ya. Dewletî hina bîyê otorîter, verba nê sîstemanê otorîteran komelî hêza xo vîndî kenê. Tarîxê dinya da çi rey xoza henda ewroyî nêamebi îstîlakerdiş.

Komelî xo newe ra saz nêkerd

Wina aseno ke seke zanistê pozîtîfî şîyê aver, zanistê sosyalî, yê komelî xo înan nêresnayî. Belê dinya yew rey de vurîyaye la komelî verba nê vurîyayîşan de xo newe ra saz nêkerd, persê “cuyêda senîne” nêpersa yan zî cewabanê xo de qels mend. Sey heme ganîyan însan zî wazeno ke neslê xo dewam bikero, bizêdîyo. Na seserra peyêne de bi averşîyîşanê zanistîyan taybetî bi yê tibî reyde no waştîş ame ca. Nufus bi zaf la seba ke no nufuso gird têhet biciwîyo yew sîstemo demokratîk û adîl pironênîya. Seba sîstemê kapîtalîstî karkerê erjanî ameyê meydan, seba dewletanê milîtarîstan eskerî bîyê vîş. Şaristanî bîyê gird, problemanê xo zî bi xo ya ardî.

Karê dewletan kenê asan

Zanist şi aver însanan atom perçe kerd, no averşîyayîş bi bombaya atomî, a bomba ameye sereyê însanan de teqaye. Teknolojî şi aver, nika dewletî pê çekanê teknolojîkan gala şaran kenê. Teknîk şi aver êdî însanî eşkayê awbendanê girdan virazê. Nika şima vînenê, ro nêmendo ke ser o awbendî nêameyê viraştiş. Medenîyet verê hemîn verê royan de pironîyayo, çi medenîyeto ke verê royan de estbi înan vist binê awe. Awbendan ekosîstemî vurîna, heywanê ke verê cû estbi nîka nêmendê. Însanî verba nînan de nêeşkayê a bomba vindernê. Însanî nêeşkayê vajê nê çekê ke ma bi teknolojîyê modernî virazenê karê dewletanê kolonyalîstan kenê asan, pê nê çekan zulmê xo zêdnenê, şaran rê xedir kenê, ma nê şaran nêverdê rehma xedirkaran. Yew aqilo hempare nêvejîya ke vajo dinya ser o tena merdimî neciwîyenê, ma hende nêeşkenê xozayî îstîla bikerê. 70 serrî emrê merdimî esto, seba îxtîyacanê xo yê fuzûlîyan royanê milyon serrînan mirayneno.

Ma eşkenê vajê ke nê vurîyayîş û averşîyayîşî zafane sinifanê îqtîdarî û serdestan rê xizmet kerd. Çend şono îqtîdarî hina benê bihêz, verba îqtîdaran de komelî benê qels. Mi cor de zî vatbi, eke henda ke zanistê pozîtîfî ever şîyê zanistê komelkî yan zî sosyalî nêşêrê aver merdimîye vîndî kena. Komelî mecbur ê ke verba nê îqtîdaranê gonîweran xorêxistin bikerê, xo organîze bikerê.