Rewşa jeopolîtîk û jeo-ekonomîk a îro li cîhanê ne diyar e û nayê pêşbînîkirin. Şerê sar ê duyem di nava leza xwe de ye û di her kêliyê de dikare derbasî qonaxeke germ bibe, ango Şerê Cîhanê yê Sêyemîn dikare dest pê bike.
Em dibînin ku di şert û mercên binpêkirina hiqûqa navneteweyî de, aktorên cîhanî û herêmî çawa bi hev re di şeklê rûbirûbûnê de tevdigerin. Her ku diçe zêdetir beşdarên nû lê zêde dibin. Hin lîstikvanên cîhanî ji welatên serwer daxwaz dikin ku li ser helwestek di derbarê nakokiyek navneteweyî ya taybetî de biryar bidin û dema ku siyaseta derve an hevkarek aborî ya biyanî hilbijêrin şert û mercan deynin. Di vê rewşê de rêbaza dîktator û zorê, tehdît û cezakirinê tê bikaranîn. Ger ev meyl bidome, civaka cîhanê heta demeke dirêj nikare ji krîza herî kûr a siyasî û aborî ya heyî derkeve. Bi dîtina me, tişta diqewime ji ber wê yekê ye ku sazî û dezgehên navneteweyî yên ku ji bo çareserkirina nakokiyên di navbera mijarên têkiliyên navneteweyî de hatine avakirin, felc bûne an jî qet kar nakin.
Lê dîsa jî ji neçarî, dema ku pirsgirêk û nakokiyên gerdûnî çareser dibin, hê jî hêviyên xwe li ser rêxistinên navneteweyî yên ku zêdeyî nîv sedsal berê hatine afirandin, datînin. Ger em bi awayekî objektîf li potansiyela van rêxistinan binêrin, em dikarin bibêjin ku ev rêxistinên kevinbûyî ne ku êdî nikarin pirsgirêkên nûjen ên mirovahiyê çareser bikin. Di nav van pirsgirêkên gerdûnî de nakokiyên li rojhilatê Ewropayê û Rojhilata Navîn, şerên bazirganiyê yên di navbera lîstikvanên gerdûnî de, xirabûna rewşa jîngehê ya gerdûnî, berfirehbûna ferqa teknolojîk a di navbera welatên bakurê cîhanê û Rojhilata Navîn de û hwd.
Di vê navberê de îro lîstikvanên nû di pergala têkiliyên navneteweyî de derketine ku berî bîst salan jî civata cîhanî qet hesab nedikir. Ji wan re anomalî têne gotin. Berî her tiştî, ev pargîdaniyên transneteweyî ne ku teknolojiyên dîjîtal a bi riya wan bandorek wêranker li ser siyaset û aboriya cîhanê heye hildiberînin. Lê normên hiqûqa navneteweyî ji bo van hilberên wan derbas nabe. Di sîstema têkiliyên navneteweyî de diyardeyeke din a neasayî, rêxistinên terorîst ên bi motîvasyona olî ya transneteweyî, wek mînak, Dewleta Îslamî dihewîne. Di warê sazûmana xwe ya rêxistinî de, ew bi hemî taybetmendiyên xwe yên cewherî ve pargîdaniyek navneteweyî ye.
Îro, gelek herêmên cîhanê bandora van lîstikvanên “anomal” li ser siyaset û aboriya xwe hîs dikin. Ji ber vê yekê pêwiste ku pergala nûjen a têkiliyên navneteweyî were nûvekirin û xweşbîn kirin. Pêdiviya mirovahiyê bi sazî û rêxistinên navneteweyî yên modern heye ku hevsengiya rasteqîn a hêz û berjewendiyan nîşan bidin.
Welatên Asyaya Navîn di siyaseta xwe ya derve de îro bi prensîba pir-vektorî ve têne rêvekirin. Ev jî tê wateya pêşxistina têkiliyên wekhev û sûdmend bi hemû mijarên têkiliyên navneteweyî re li ser esasê liberçavgirtina berjewendiyên neteweyî. Lê belê em dibînin ku ev helwesta welatên Asyaya Navîn hem li Rojava û hem jî li Rojhilat her dem têgihiştinê nabîne. Dibe ev rewş ji ber wê yekê be ku hin hêzên siyasî vê rastiyê li ber çavan nagirin. Zêdetirî sî sal di ser hilweşîna Yekitiya Sovyetê re derbas bûne û dîmena siyasî li qada pişt-Sovyetê pir guheriye.
Pêvajoyên nû yên jeopolîtîk û jeo-aborî li Asyaya Navîn derdikevin holê, ku rasterast bi xebata cîhana sêpolar ve girêdayî ne. Sê stûnên gravîtasyonê yên pergala modern a têkiliyên navneteweyî di serî de Rûsya, Çîn û Dewletên Yekbûyî ne. Asyaya Navîn ne tenê di bala van lîstikvanên cîhanî de ye, lê herwiha di bala hêzên herêmî de ye jî. Hêzên wekî Tirkiye, Îran, Pakistan, Erebistana Siûdî, Hindistan û Yekîtiya Ewropayê. Ji van aktoran bi her yekî re, Asyaya Navîn dê li ser bingehek berjewendîdar, bi taybetî di warê kişandina sermayeguzarî û veguheztina teknolojiyê, çareserkirina pirsgirêkên jîngehê, pêşîgirtina li gefan û pêşxistina “aboriya kesk” de, pêwendiyan pêş bixe û ava bike.
Tevî qeyrana jeopolîtîk a cîhanî, Asyaya Navîn kare îstiqrara siyasî û aborî li ser asta navxweyî biparêze û tevlî ti nakokiyên navdewletî û rûbirûbûna lîstikvanên cîhanî û herêmî nebe. Lê belê, ji ber cihê xwe yê erdnîgarî, Asyaya Navîn her dem beşdarî pêvajoyên jeopolîtîk û jeo-aborî yên li Ewrasyayê bûye û wek tê dîtin wê bibe jî.
