Dewleta Medya nêzdî 150 serrî weş mende. Medan Asyaya Qije, Mezopotamya, Îran û Kafkasya de mêraso sirdar verada. No mêras bi serrano yeno cigêrayene. Goreyê xeylêk çimeyan mabênê kurdan û medan de “dîkotomî” esto
Asyaya Qije, Mezopotamya, Îran û Kafkasya de bêguman xeylê sîvîlîzasyonî ciwîyayî. Înan ra yew bala merdimî anjeno: Medî. Tarîxê Dewleta Medya yan medan birastî mîyanê şarî kurdî de bi serrano yeno nîqaşkerdene. Kurdî eleqeyê girdî mojnenê medan û derheqê înan de xeylêk cigêrayîşan kenê. Çike yeno fikrîyayene ke mabênê medan û kurdan de “dîkotomî” esto. Ma na meqale de baxusus goreyê çimeyanê rûskîyan biewnê gelo medî kam ê û mabênê înan bi kurdan “têkilîye” esta.
Derheqê medan de xeylêk “epîtetî” raştê ma yenê. Nê konteksî de cigêrayoxo rûs Î.M. Dyakonov nuseno ke çekuya “med” ziwanê elamkî de sey “mata”, îbranîkî de “mâdaj”, fariskîya kane de “mâda” û yewnankîya kane de sey “medoî/mâdoî” vîyarena. Oncîna tarîxnas V.F. Mînorskîy dîyar keno ke ÎV. serra 836î de çimeyanê asuran de merdim raştê çekuya “mada” yeno. Na çarçewa de cigêrayoxo sovyet O.L. Vîlçevskîy nuseno ke medî çimeyanê asuran de sey “maday dannutî (medê hêzdarî)” û “maday rukutî (medê durî)” derbas benê. Yew zî tarîxnas Îgrar Alîyevî tarîxê medan çimeyanê armenîkîyan de etud kerd. Goreyê zanayîşê ke Alîyev dano, tarîxnaso armenî Moses Khorenatsî çekuya “mar” xebitneno. Ziwanzan Nîkolay Marr formule keno ke çekuya “med” transformasyonê winayênî derbas kena: mard>mad>mîd>med.
Mannayî û medî
Psosesê ronîyayîşê Dewleta Medya xeylê binîqaş o. Umûmî fikrîyeno ke medî mannayan ra yenê. Orîjînê mannayan zî pabesteyê lulubî-kutîyan o. Yeno zanayene ke mannayan cografyaya ke tede medî ciwîyayî ÎV. seserra IX. ra heta seserra VI. serdestîya xo ramite. Bi nê hawayî beno ke ê hem hetê ekonomî hem zî kulturî ra dendika medan ê.
Hîpotezê Ctesîas û Herodotî
Derheqê ronîyayîşê Dewleta Medya de zafane di çimeyê girîngî yenê girewtene. Înan ra yew tarîxnaso yewnan Ctesîas o. Ctesîas îdîa keno ke Dewleta Medya ÎV. serra 867î de ronîyaye û ÎV. serra 550î de ameye letekerdene. Tarîxnaso yewnan eynî wextî de nameyanê qiralanê Medya bi hawayêkê cîyayî dano: Arbak (Arbakos [28 serrî]), Mandauk (Maudaukos [50 serrî]), Sosarm (Sosarmos [30 serrî]), Artik (Artukas [50 serrî]), Arbîan (Arbîanes [22 serrî]), Artey (Artaîos [40 serrî]), Artîn (Artunos [22 serrî]), Astîbar (Astîbaras [40 serrî]), Asband (Asbandas/Astuîgus [35 serrî]). Formulasyonê Ctesîasî mîyanê cigêrayoxan de zêde qebul nêvîneno. Mîsal tarîxnas Alîyev zanayîşê ey sey “mûniteyêkî” hesibneno. Eksê Ctesîasî, zafane formulasyonê tarîxnasê yewnanî yê bînî Herodotî yeno qebulkerdene. Herodot nuseno ke lajê Fraortî (Phraortes) Deîoces mîyanê şarî de sey îdarekarê adilî zanîyêne. Yeno fikrîyayene ke no wext mîyanê cematanê medan de bêqanunîyêka girde estbî. Deîocesî mabênê înan de nîzam peyda kerd û bawerîye qezenç kerde. Goreyê hîpotezê Herodotî Deîocesî ÎV. serranê 700an de 6 eşîrê medî resnayî pê û Dewleta Medya ronaye. Nameyê eşîran wina bîyî: bousaî, paretakenoî, stroukhates, arîzantoî, boudîoî, magoî. Nê elementan ra bitaybetî paretakenoî û arîzantoîyî wayîrê ristimê îranî yê.
Serdestîya 150 serran
Tarîxê ronîyayîşê Medya xeylê binîqaş o. Mabênê cigêrayoxanê Rûsya de yewîya fikrî çin a. Ma vajê tarîxnas Mînorskîy îdîa keno ke Dewleta Medya 175 serrî serdestîya xo ramite. Yanî dewlete ÎV. serra 725î de ronîyaye. Xerza Mînorskîyî, Dyakonov nuseno ke Medya ÎV. serra 727î de ameye awankerdene. Rixmo ke tayê zanayîşanê binakokîyan dano, ma dayeyanê Herodotî tewr zanistî qebul kenê. Goreyê ey Deîoces 53, Fraort 22, Keyaksar (Cyaxares, Huvaxšatara) 40 û Astyagesî 35 serrî qiralîye kerde. Nê konteksî de merdim eşkeno bifikrîyo ke Dewleta Medya ÎV. serra 700î de ronîyaye û serra 550î de rijîyaye.
Sînorê cografîkî yê Medya
Sînorê cografîkî yê Medya zî xeylê balkêş ê. Dewleta medan cografyayêka hîra ser o vila bîbî. Vakur de Çemê Erezî ra heta Koyanê Elbruzî û uca ra heta Deryaya Xezerî derg bîyêne. Sînorê dewlete rojhelat de bi Deşt-î Kebîrî sînordar bî. Rojawan û başûr de Koyanê Zagrosî derûdormeyê Medya girewtêne. Nameyê paytextê medan Ekbatana (Agbatana) bî. Ewro Ekbatana sey Hemedanî yeno zanayene.
Deîoces û Fraort
Seke ma cor de dîyar kerd ÎV. serra 700î de qiralîya Deîocesî dest pêkerd. Serra 647î de Deîoces şî heqîya xo û herinda ey de lajê ci Fraort ame îqtîdar. Nameyê Fraortî yo bîn Kaştarîtî bî. Demê Fraortî de bitaybetî mabênê medan û asuran de pêkewtişî qewimîyabî. Serra 625î de artêşa Fraortî hêrişê vera asuran kerd. Nê hêrişî de îskîtan zî asuran rê hetkarîye daye. Fraort binkewt û netîceya pêkewtişan de merd.
Asur û urartuyan reyde şer
Mergê Fraortî ra tepîya lajê ci Keyaksarî îdareyê welatî girewt xo dest. Wextê ey de zî dişmeno tewr tehlukeyin dewleta asuran bî. Bi nê hawayî Keyaksarî vera asuran polîtîkaya hêrişkare rayra berde. Serra 612î de paytextê asuran Nînova de şerêko gird qewimîya. Peynîya pêkewtişan de asuran serdestîya xo vîndî kerde. Labelê nê serkewtişî medan rê “weşhalîye” nêyarde. Çike îskîtan alozîya mabênê asuran û medan sey hacetî şuxilnaye û Dewleta Medya girewte binê bandora xo. Fikrîyeno ke medî binê serdestîya îskîtan de hema-hema 28 serrî sey “vassalusî” ciwîyayî. Rixmo ke vassalîye estbî, Keyaksarî polîtîkaya hîrabîyayoxe rayra berde. Serra 590î de vera urartuyan hêriş ame serûberkerdene. Hem Tuşpa hem zî Teîşebaînî de estbîyayîşê urartuyan qedîya. Na çarçewa de cigêrayox B.B. Pîotrovskîy nuseno ke Teîşebaînî de urartuyî bi destê îskîtan ameyî mexlubkerdene.
Pê lîdyayijan peymanêke
Wextê îdareyê Keyaksarî de dînamîko bîn o ke estbîyayîşê medan rê gefî wendêne lîdyayijî bî. No dem textê Lîdya de Alyattes (Alîatt) estbî. Artêşanê wird hetan ÎV. serranê 590-585an de mabênê xo de şer kerd. Nê şerî de tu kes serkewte nêbî. Wextê pêkewtişan de babîlijan mabênkarîye kerde, mîyanê medan û lîdyayijan de 28ê gulana 585î de peymanêke ameye îmzekerdene. Goreyê na peymane “Kizilirmak (Halys)” mabênê di dewletan de sey sînorî ame dîyarkerdene. Na serre Keyaksar şî rehmet.
Ristimê zerdeştîye
Merdim gama ke demê Keyaksarî waneno, raştê babeta “zerdeştîye/mazdaîzmî” yeno. Na babete xeylê binîqaş a. Bi seserrano yeno perskerdene “gelo Zerdeşt kamcî serran ciwîya û doktrînê ey key peyda bî?”. Zanîyeno ke tarîxnasê farisî îdîa kenê ke ristimê zerdeştîye şino demê akamenîdan. Goreyê hîpotezê înan Avesta de nameyê “Vîştaspayî (Gustasp/Hystaspes)” derbas beno û no Vîştaspa satrapê herêma Baktrîa (Bactrîa) bî. Vîştaspa bi hawayêkê teorîkî îdarekaro ke Zerdeşt pawitêne û îtîqatê ey vila kerdêne bî. Labelê bitaybetî zafêrîya cigêrayoxanê ke Rûsya de ciwîyayî û ciwîyenê hîpotezê tarîxnasanê farisan qetî qebûl nêkena. Ê nusenê ke Zerdeşt wextê medan de ciwîya û coka zerdeştîye no dem peyda bîye. Ma vajê cigêrayox Ezîzê Cewo (Mamoyan) vano ke Avesta de tu nameyêkê îdarekaranê akamenîdan nêvîyareno. Oncîna cigêrayoxo sovyet V.V. Struve paştî dano hîpotezê Cewoyî û dîyar keno ke rixmo ke qiralanê akamenîdan Dariuso I. û Serhaso I. (Kserkses/Haşayarsa) seba zerdeştîye xizmetêko gird kerdo, nameyê înan zî Avesta de derbas nêbenê. Qasê Struveyî Dyakonov zî hîpotezê farisan qebûl nêkeno. O nuseno ke tirbeyanê Keyaksar û Astyagesî de serê rolyefan de rîtuelê mazdaîzmî estê. Na babete ser o reyna ma agêrê hîpotezê Ezîzê Cewoyî. Yeno zanayene ke Cewoyî çimeyanê armenîyan de xeylêk cigêrayîşî kerdî. Cewo nuseno ke medî çimeyanê armenîyan de sey “vistaspazun” yanî “tornê Viştaspayî (Vistaspa)” hesibîyenê. Goreyê hîpotezê Cewoyî “Vîştaspa” leqema Keyaksarî bî û pêxamber Zerdeştî ÎV. serra 588î de qiral Keyaksar dawetê îtîqatê xo kerd. Cigêrayox Ezîzê Cewo hîpotezanê xo de formulasyonê tarîxnasê amerîkayijî Rîchard N. Fryeyî ra zî feydedar beno. Çarçewa pêro nî hîpotezan de merdim eşkeno vajo ke pêxamber Zerdeşt ÎV. mîyanê serranê 630-553an de ciwîya û zerdeştîye wextê Keyaksarî de peyda bîye.
Astyages û peynîya medan
ÎV. serra 585î de Astyages ame textê medan. Wextê ey de polîtîkaya vilabîyayoxe vinderte. Çike seraya medan de mabênê qiral û arîstokratan de “hemberîye” estbî. Harpagos û tayê serkêşanê eşîran waştêne hemberê Astyagesî serewedarnê. No dem îdareyê Astyagesî pê babîlijan şer kerdêne. Nê şerî de Astyagesî xeylê hêz vîndîkerdbî. Bêguman na netîce Harpagos û muxalîfê bînî hêvîdar kerdbî. Labelê seba rijnayîşê îqtîdarê Astyagesî înan rê teber ra hetkarîyêke hewce kerdêne. No dem farisan ra Kîrosê II. vera seraya medan amadekarîya serewedaritişî kerdêne. Birastî Kîroso II. hetê maye ra tornê Astyagesî bî. Harpagosî bi Kîrosê II. îtîfaq kerdbî. ÎV. serranê 553-550an de mabênê medan û farisan de şer qewimîya. Rixmo ke Harpagosî zerreyê artêşa medan de têkoşîn kerd, Astyagesî rê xayînîye kerde û paştî daye Kîrosê II. Netîceya şerî de medî bin kewtî û Dewleta Medya ÎV. serra 550î de rijîyaye.
