Ev analîz, destana Binevşa Narîn û Cembelî Mîrê Hekarî ya wêjeya devkî ya kurdî li gor prensîbên trajediya modern a Arthur Miller, ku di gotara wî ya “Tragedy and the Common Man” (1949) de hatine diyarkirin, analîz dike. Miller dibêje ku trajedî ne tenê ji bo qehremanên bilind, lê ji bo mirovên asayî jî derbasdar e, û ev nêrîn ji bo destanên Kurdî amûreke girîng e. Bi rêbaza analîza wêjeyî ya berawirdî, destan bi pîvanên Miller (qehremanê asayî, têkoşîna li dijî civakê, hestên gerdûnî, hamartia, rûmet) tê nirxandin. Binevş û Cembelî, bi berxwedana xwe li dijî normên eşîrî, wekî qehremanên asayî derdikevin pêş, û çîrok hestên tirs û rehmetê çêdike. Her çend dawiya çîrokê bi zewacê biqede, têkoşîna wan hêmanên trajîkî nîşan dide. Cudahiyên çandî, wekî şêwaza dengbêjî û fokusa kolektîf, destanê ji trajediyên Miller cuda dikin. Lêkolîn girîngiya wêjeya devkî ya Kurdî di çarçoveya cîhanî de ronî dike û têkiliya di navbera çanda Kurdî û têgînên trajediyê de destnîşan dike.

Peyvên Sereke: Trajedî, Arthur Miller, Binevşa Narîn, wêjeya devkî, çanda Kurdî, qehremanê asayî, têkoşîna civakî, dengbêjî.

Trajedî yek ji wan formên wêjeyî yên herî kevnar e ku di dîroka mirovahiyê de, ji çandên Yewnanî yên kevn heta wêjeyên nûjen, bi şêwazên cihêreng xuya kiriye. Di çarçoveya wêjeya Kurdî de, destanên devkî wekî Binevşa Narîn û Cembelî Mîrê Hekarî bi hêmanên trajîk ên wekî evîna bêdawî, mirin û têkoşîna li dijî normên civakî têne nasîn. Ev gotar armanc dike ku vê destanê bi prensîbên trajediya modern ên Arthur Miller, ku di gotara wî ya navdar “Tragedy and the Common Man” (1949) de hatine diyarkirin, binirxîne. Miller di vê gotarê de îdia dike ku trajedî ne tenê ji bo qehremanên bilind ên wekî padîşah û mîr tê nivîsandin, lê ji bo mirovên asayî jî derbasdar e, û ev têgihiştin ji bo analîzkirina destanên Kurdî amûreke bingehîn pêşkêş dike.

Di vê lêkolînê de, em ê bi rêbaza analîza wêjeyî ya berawirdî destana Binevşa Narîn bi çarçoveya teorîk a Miller re bidin ber hev. Pirsên sereke yên ku em ê bersivê bidin ev in:

• Gelo destana Binevşa Narîn û Cembelî Mîrê Hekarî li gor pîvanên Arthur Miller dikare wekî trajediyeke modern were dîtin?
• Çawa taybetmendiyên çandî yên di wêjeya devkî ya Kurdî de bandorê li vê forma trajediyê dikin?
• Kîjan hêmanên gerdûnî yên trajediyê di vê destanê de derdikevin pêş û çawa ew bi prensîbên Miller re têkildar dibin?

Ev lêkolîn dê ne tenê destanê analîz bike, lê her wiha girîngiya wêjeya devkî ya Kurdî di çarçoveya wêjeya cîhanî de jî ronî bike. Bi vî awayî, em ê têkiliya di navbera çanda Kurdî û têgînên gerdûnî yên trajediyê de vekolin.

Kurteya Destana Binevşa Narîn û Cembelî Mîrê Hekarî

Destana Binevşa Narîn û Cembelî Mîrê Hekarî yek ji wan destanên herî navdar ên wêjeya devkî ya Kurdî ye ku li herêma Hekarî, bi taybetî di nav çîrokên dengbêjan de, hatiye vegotin. Çîrok li ser evîna trajîk a di navbera Binevşa Narîn, keçeke ji malbata Fariz Beg, û Cembelî, kurê mîrê Hekarî, disekine. Binevşa Narîn ji aliyê Derwêş Aga ve tê xwestin, lê malbata wê vê daxwazê red dike. Derwêş Aga, bi hêrs û tolhildanê, êrîşî malbata Binevşê dike, bav û birayên wê dikuje, û wê bi zorê dike jina xwe. Lê dilê Binevşê bi Cembelî ve girêdayî ye û Cembelî jî evîna xwe ji bîr nake. Ji bo ku Binevşê rizgar bike, Cembelî xwe wekî şivanekî vedişêre û bi wê re direve. Piştî şopandineke dijwar û metirsîdar, Derwêş Aga dev ji Binevşê berdide û wê helal dike. Çîrok bi zewaca Binevş û Cembelî bi dawî dibe (Celîl & Celîl, 1985).

Ev destan ne tenê çîrokeke evînê ye, lê her wiha têkoşîneke civakî û şexsî ye ku di nav çarçoveya normên eşîrî de derdikeve pêş. Di varyantên cihê de, hûrgilî dikarin biguherin, lê mijara bingehîn a evîn û berxwedanê her tim domdar dimîne.

Çarçoveya Teorîk: Prensîbên Trajediya Modern a Arthur Miller

Arthur Miller di gotara xwe ya “Tragedy and the Common Man” de trajediyê ji nû ve pênase dike û wê ji çarçoveya klasîk a Yewnanî derdixe, ku tenê qehremanên bilind ên wekî şah û mîran vedihewîne. Li gor Miller, trajediya modern li ser bingeha mirovên asayî û têkoşîna wan a li dijî hêzên civakî ava dibe. Prensîbên wî yên sereke ev in:

1. Qehremanê Asayî: Trajedî ne tenê ji bo kesên bi statûya bilind e; qehreman dikare mirovekî asayî be ku têkoşîna wî/wê xwedî wateyekê ye. Miller dibêje ku girîngî ne di statûya qehreman de, lê di cesaret û îradeya wî/wê de ye (Miller, 1949).
2. Têkoşîna li Dijî Civakê: Nakokiya sereke di navbera daxwazên takekesî û zextên avahiyên civakî de çêdibe. Ev nakokî qehreman ber bi felaketê ve dibe.
3. Hestên Mirovî yên Gerdûnî: Trajedî divê di temaşevan an guhdarvanan de hestên wekî tirs (ji bo metirsiya qehreman) û rehmet (ji bo êşa wî/wê) çêbike, da ku ew li ser rewşa mirovahiyê bifikirin.
4. Hamartia ya Modern: Kêmasiya trajîk ne tenê xeletiyeke exlaqî ye, lê dibe ku ji ber îdealên qehreman an redkirina wî ya lihevhatina bi normên civakî re be.
5. Hêza Rûmetê: Qehreman, tevî têkçûnê jî, bi berxwedana xwe li dijî neheqiyê rûmeta mirovî nîşan dide û wateyekê di têkçûna xwe de diafirîne.

Ev prensîb dê di analîza destana Binevşa Narîn de wekî amûrên bingehîn werin bikaranîn, da ku em têbigihîjin ka ev çîroka devkî çawa dikare di çarçoveya trajediya modern de were dîtin.

Metodolojî

Ev lêkolîn rêbaza analîza wêjeyî ya berawirdî bikar tîne, ku destana Binevşa Narîn û Cembelî Mîrê Hekarî bi prensîbên trajediya modern a Arthur Miller re berawird dike. Herwiha naveroka vê çîroka gelerî bi rêbaza Content Analysesê li gorî prensîbên trajediya modern a Arthur Millerê hatiye analîzkirin. Agahiyên têkildarî destanê ji çavkaniyên folklorîk ên wekî berhevokên Celîlê Celîl û Ordîxanê Celîl (1985) hatine wergirtin, ku ev berhevok yek ji çavkaniyên herî girîng ên destanên Kurdî ne. Analîz bi giranî li ser varyanta Hekarî disekine, lê varyantên Şemzînan û Colemêrgê jî ji bo têgihiştina cudahiyên çandî û herêmî têne hesibandin.

Ji bo piştgiriya teorîk, çavkaniyên duyem ên wekî lêkolînên Christine Allison (2001) li ser kevneşopiya devkî ya Kurdî û xebatên Martin van Bruinessen (1992) li ser avahiyên civakî yên Kurdistanê hatine bikaranîn. Her wiha, gotara Miller “Tragedy and the Common Man” wekî bingeha teorîk a vê analîzê hatiye pejirandin. Rêbaza berawirdî dê bi awayekî sîstematîk were sepandin, ku hêmanên destanê yek bi yek bi pîvanên Miller re bên berhevkirin.

Analîza Destana Binevşa Narîn li gor Prensîbên Miller

1. Qehremanê Asayî

Li gorî Miller, qehremanê trajîk ne hewce ye ku kesekî bi statûya bilind be; mirovên asayî jî dikarin bibin qehremanên trajediyê, heke têkoşîna wan watedar be. Di destana Binevşa Narîn de, Binevşa Narîn û Cembelî, her çend ji malbatên navdar ên wekî Fariz Beg û mîrê Hekarî bin jî, di çarçoveya civaka eşîrî de wekî qehremanên “asayî” têne dîtin. Ew ne şahên efsanewî an kesên xwedî desthilatdariyeke mutleq in, lê mirovên ku bi evîna xwe û berxwedana xwe li dijî normên civakî têdikoşin. Ev taybetmendî wan bi qehremanên Miller, mîna Willy Loman ê di Death of a Salesman de, ku mirovekî asayî ye û li dijî xeyalên civaka kapîtalîst têdikoşe, dişibîne. Di vê wateyê de, Binevş û Cembelî nûnertiya mirovên asayî dikin ku bi îradeya xwe derdikevin pêş.

2. Têkoşîna li Dijî Avahiya Civakî

Di destanê de, nakokiya sereke di navbera daxwazên takekesî yên Binevş û Cembelî û normên civaka eşîrî de derdikeve holê. Derwêş Aga, wekî sembola desthilatdariya eşîrî, Binevşê bi zorê dibe ku bibe jina wî û bi vî awayî daxwazên wê yên şexsî binpê dike. Lê Binevş û Cembelî bi biryara revê li dijî vê avahiya civakî berxwedaneke eşkere nîşan didin. Ev têkoşîn bi prensîba Miller re, ku trajediyê wekî nakokiya di navbera takekes û civakê de dibîne, li hev dike (Miller, 1949).

Lêbelê, di çarçoveya Kurdî de, avahiya civakî ji ya di berhemên Miller de cuda ye. Di civaka eşîrî de, normên namûsê, hiyerarşiya malbatî û desthilatdariya mêran li ser jinan roleke sereke dilîze (van Bruinessen, 1992). Ev yek ji avahiyên kapîtalîst an modern ên di trajediyên Miller de cihê ye, lê têgihîştina bingehîn a têkoşîna takekes-civak di her du çarçoveyan de heman dimîne. Ji ber vê yekê, destana Binevşa Narîn di vê xalê de bi têgînên Miller re lihevhatî ye.

3. Hestên Mirovî yên Gerdûnî

Destan bi bûyerên xwe yên trajîk, wekî kuştina bav û birayên Binevşê ji aliyê Derwêş Aga ve û êşa wê ya ji ber zewaca bi zorê, hestên tirs û rehmetê di guhdarvanan de çêdike. Dengbêj, bi şêwaza xwe ya helbestî û melodîk, vê êşê bi awayekî kûr û bi bandor vedibêjin, ku ev yek bandora hestyarî ya çîrokê xurtir dike (Kreyenbroek, 1995).

Her wiha, rev û têkoşîna Binevş û Cembelî ji bo evîna xwe hêviyeke nazik dide guhdarvanan, lê metirsiya şopandina Derwêş Aga tirsê zêde dike. Ev hestên dualî – hêvî û tirs – bi armanca Miller re, ku dixwaze temaşevan li ser rewşa mirovahiyê bifikire, li hev dikin. Di vê çarçoveyê de, destan ne tenê çîrokeke herêmî ye, lê her wiha xwedî hêmanên gerdûnî ye ku dikare bi her guhdarvanî re têkildar bibe.

4. Hamartia ya Modern

Li gorî Miller, hamartia ya modern ne xeletiyeke exlaqî ya kevneşopî ye, lê dibe ku encama îdealên qehreman an redkirina wî ya lihevhatina bi civakê re be. Di destanê de, hamartia ya Binevşê redkirina wê ya zewaca bi Derwêş Aga re û biryara wê ya revê ye. Ev îdealên wê yên ji bo evîn û azadiyê wê ber bi rewşeke metirsîdar ve dibe, ji ber ku Derwêş dikeve pey wan. Ji aliyê Cembelî ve, hamartia wî xwebaweriya wî ya ku ew dikare Binevşê rizgar bike ye, ku ev yek wî dixe nav xeteriyê. Ev kêmasiyên modern bi pênaseya Miller re, ku hamartia wekî encama îdealên qehreman dibîne, li hev dikin (Miller, 1949).

5. Hêza Rûmetê

Binevş bi redkirina Derwêş Aga û têkoşîna xwe ya ji bo evîna xwe rûmeta xwe diparêze, û Cembelî jî, bi revandina Binevşê û amadebûna şerê li dijî Derwêş, cesaret û rûmeta xwe nîşan dide. Tevî ku çîrok bi dawiyeke xweş biqede û Derwêş paşve gav bavêje, berxwedana wan, wan wekî qehremanên trajîk bilind dike. Ev yek bi prensîba Miller re, ku rûmeta mirovî di berxwedanê de dibîne, têkildar e. Di çanda Kurdî de, rûmet û namûs nirxên bingehîn in, û têkoşîna Binevşê ev nirx bi awayekî eşkere nîşan dide (van Bruinessen, 1992).

Cudahiyên Çandî di Navbera Trajediya Kurdî û Trajediya Modern a Miller

Her çend destana Binevşa Narîn bi prensîbên Miller re di gelek xalan de li hev bike jî, cudahiyên çandî yên di navbera wêjeya devkî ya Kurdî û trajediyên modern ên rojavayî de hene:

1. Çarçoveya Civakî: Têkoşîna di destanê de li dijî normên eşîrî û hiyerarşiya namûsê ye, ne li dijî avahiyên kapîtalîst an modern ên di berhemên Miller de. Di civaka Kurdî de, têkiliyên malbatî û eşîrî bingeha avahiya civakî ava dikin, ku ev yek ji çarçoveya modern a Miller cuda ye (van Bruinessen, 1992).
2. Şêwaza Vegotinê: Destan bi forma dengbêjiyê ya devkî û helbestî tê vegotin, ku ji şanoya nivîskî ya Miller cuda ye. Dengbêjî ne tenê çîrokê vedibêje, lê her wiha nasnameya çandî û dîrokî ya Kurdî diparêze, û ev yek wê ji formên wêjeyî yên nivîskî cihê dike (Kreyenbroek, 1995).
3. Fokusa Kolektîf: Di destanê de, felaket ne tenê şexsî ye; kuştina malbata Binevşê (bav û bira) jî tê de ye, ku ev yek ji trajediyên takekesî yên Miller cuda ye. Di çanda Kurdî de, rûmet û felaket bi gelemperî kolektîf in û bandorê li malbat an eşîrê dikin (Allison, 2001).

Encam

Destana Binevşa Narîn û Cembelî Mîrê Hekarî bi hêmanên xwe yên trajîk ên bi hêz li gorî prensîbên Arthur Miller wekî rehên trajediyeke modern di nav xwe de dihewîne. Binevş û Cembelî wekî qehremanên asayî, bi têkoşîna xwe ya li dijî normên eşîrî, rûmeta mirovî nîşan didin. Nakokiya wan bi civakê re hestên tirs û rehmetê di guhdarvanan de çêdike û hamartia wan rê li ber metirsiyeke trajîk vedike. Tevî ku ev çîrok di nav çîrokên geleriyê yên kurdî cudatir bi zewaca wan ango bi awayakî baş bi dawî dibe jî, metirsiya di rêwîtiya wan de hêmanên trajediya modern tîne bîra mirov ango çîrok bi awayekî trajîk neqede jî di nav xwe de bûyerên trajîk dihewîne. Ev jî rewşa balkêş a vê çîrokê ya di nav çîrokên kurdî yên gelêrî ye ku trajedî di nav plotên çîrokê de derbas dibe lê dawî tehmeke çîrvanokê dide.

Cudahiyên çandî, wekî şêwaza dengbêjî û fokusa kolektîf, destanê ji trajediyên Miller cuda dikin, lê dîsa jî ew wekî trajediyeke modern a bi çarçoveya Kurdî tê dîtin. Ev analîz girîngiya hêmanên trajîk ên gerdûnî di wêjeyên cuda de ronî dike û nîşan dide ku destana Binevşa Narîn ne tenê çîrokeke evînê, lê têkoşîneke mirovî ya kûr e.

Çavkanî

• Allison, C. (2001). The Yezidi Oral Tradition in Iraqi Kurdistan. Curzon Press.
• Celîl, C., & Celîl, O. (1985). Zargotina Kurda: Çîrok û Destan. Weşanxaneya Roja Nû.
• Kreyenbroek, P. G. (1995). Yezidism: Its Background, Observances and Textual Tradition. Edwin Mellen Press.
• Miller, A. (1949). “Tragedy and the Common Man”. The New York Times.
• van Bruinessen, M. (1992). Agha, Shaikh and State: The Social and Political Structures of Kurdistan. Zed Books.