Dewleta Osmanîyan tarîx de herêma Kurdistanî de zafane polîtîkaya “mustemleke” ca arde. Bitaybetî Şerê Çaldiranî (1514) ra dima kurdî girêdayîyê îdareyê Osmanîyan bîyî. Rixmo ke Kurdistan de tayê mîrîyê otonomî awan bîyî, înan xizmetê îdareyê tirkan kerdêne. Seserra XIX. de vera mîrîyanê kurdan zî polîtîkaya merkezpereste ameye caardene. Îdareyê Osmanîyan waşt ke Kurdistan de serdestîya xo ser newe ra awan bikero. Na çarçewa de Alayîyê Hamîdîye ronîyayî. Ma na meqale de qalê ronîyayîş, armanc û rijîyayîşê nê alayîyan kenê.
Seke zanîyeno serranê 1877-1878an de mabênê Rûsyaya Çarîye û Dewleta Osmanîyan de şer qewimîya. Netîceya nê şerî de tirkan hem Balkanan de hem zî Kurdistan de xeylê otorîte vîndî kerde. Hetêk ra rûsan bandora xo zêdnayêne, hetekê ra zî seba şarê armenîyan ganî yo ke “islahat” biameyêne kerdene. Mîyanê kurdan de zî hişmendîya azadîye zêdîyayêne. Mîsal Şêx Ubeydûllahî serranê 1880-1882an de hem vera Îranî hem zî vera Dewleta Osmanîyan xover da. Serre bi serre mîyanê kurdan de bêîtaetîye pîlêr bîyêne. Yew zî eşîranê kurdan leşkerîye nêkerdêne û nêwaştêne bac bidê. Îdareyê tirkan rê hem leşker hem zî pereyî hewce kerdêne.
Dewleta Osmanîyan seba ke Kurdistan de otorîteya xo newe ra awan bikero, planêko “xeznag” kerd. Ansîklopedîyê Îslamî de Cezmî Eraslan nuseno ke îdareyê tirkan waşt ereb, kurd, tirkmen û karapapakan ra 21 alayanê esparan bîyaro ware. No plan bi destê Fermandarê Artêşa IV. Muşîr Zekî Paşa, yaverê padîşaxî Ahmet Şakîr Paşa û endamê komîsyonê teftîşê leşkerî Mîralay Îbrahîm Begî serra 1890î de virazîya. Nameyê “Alayê Hamîdîye” dîya nê alayan. Armancê nê organîzasyonê leşkerî bi kilmî wina amebî nuştene: “Pêroyîkerdişê xizmetê leşkerî, semedê zêdînayîşê hêzanê çekdaranê Dewleta Osmanîyan endamanê eşîran ra awankerdişê yewîyanê esparan.”
‘Babîyê kurdan’
Tarîxnas Janet Klein nuseno ke padîşax Abdulhamîdo II. bitaybetî kurdan reyde eleqedar bîbî. Çimanê ey de kurdî mîyanê şaranê Dewleta Osmanîyan de sey “anasir-i mahsusa” yanî şaro taybet ameyêne hesibnayene. Qaso ke padîşaxî waştêne “babîyê kurdan” bibo. Bêguman armancê Osmanîyan o sereke sey “pawitoxê sînorî” şuxilnayîşê kurdan bî. Hem vera armenîyan hem vera rûsan hem zî vera Îranî “hetkarîya” kurdan zaf girîng bîye. Tarîxnas Klein dîyar keno ke modelê Alayanê Hamîdîye Rûsya ra gêrîya. Çike erdê rûsan de sînoran de kossakî estbî. Înan vera her tewir dişmenî erdê çarîye pawitêne.
Nêzdîbîyayîşê eşîran
Rixmo ke eşîrê kurdî vera projeyê Hamîdîye destpêk de bi hawayêkê serdî nêzdî bîyî, Muşîr Zekî Paşayî ê qan kerdî. Tayê serekanê eşîran heta Stenbolî raywanîye kerde û padîşax Abdulhamîdê II. de pêvînayîşî kerdî. Îdareyê Osmanîyan bi hawayêkê binkorî têgêra. Padîşaxî tayê dîyarîyî vila kerdî, nîşan û rutbayî pakerdî. Mîsal Janet Klein nuseno ke serekê eşîra Sîpkanî Haci Yusufî rê qutîya tutinî ya bi qamaya mucewherî dîyaye. Badê cû mîyanê tayê eşîran de seba meqamê girdî “hemberîyê zerreyî” qewimîyayî. Ma vajê eşîranê Celalî û Heyderan de netîceya pêkewtişan de xeylêk merdimî kişîyayî. Yewna herêma Botanî de serekê eşîra Mîranî Mustafa Paşayî seba tewrbîyayîşê Alayanê Hamîdîye bi Muşîr Zekî Paşayî bazirganîyêke kerda. Birastî Mustafa Paşayî bazirganêkê rihayijî ra bi seyan mîyî diznabî. Coka îdareyê tirkan waştêne ke o bêro muhakemekerdene. Ey Zekî Paşayî rê vatbî ke eke ê ef kenê, o wext tewrê alayan beno. Netîce de ameyo efkerdene û eşîra ci Alayanê Hamîdîye de ca girewto.
Hûmara alayan
Bêguman xerza eşîranê Celalî, Mîran û Heyderan eşîrê bînî zî tewrê Alayanê Hamîdîye bîyî. Nuştox Kemal Suphandag dîyar keno ke eşîranê sey Zîlan, Hesenan, Zîrkan, Celalî, Ertoşî, Cîbran, Sîpkan, Mîlan, Ademan alayan de ca girewtbî. Mîyanê 10 serran de hûmara alayan zêdîyaye. Tarîxnas Janet Klein vano ke 10 serran de hema-hema 65 alayî ameyî awankerdene. Birastî Dewleta Osmanîyan na hûmare nêpawitêne. La no nêmojneno ke kurdan de vera îdareyê Abdulhamîdê II. “tabîyet” yan “patrîotîzm” estbî. Eşîrî têna seba menfaetanê xo nêzdî bîyêne. Yanî înan zî dewleta tirkan seba serdestîya xo gurênayêne.
Qanûnê Alayanê Hamîdîye
Derheqê Alayanê Hamîdîye de serra 1896î de qanûnêk virazîyabî. Nuştox Suphandag tayê maddeyanê nê qanûnî bi kilmî analîz keno. Goreyê zanayîşê ey eşîrê ke wazenê tewrê Alayanê Hamîdîye bibê, ganî mîyanê xo ra alayêke awan bikerê. Na alayêke ganî tewr tay 512, tewr zîyade 1152 merdiman ra bêro pê. Eke alayêke nêvirazîyena, o dem ganî parleşker bivirazîyo. Yewna goreyê qanûnî eşîra ke mîyanê xo ra espar vejena rê xezînaya dewlete ra erazî dîyaye. Eşîrê ke erazî gênê, labelê wadê xo nêyanê ca na heqe ra feydedar nêbenê. Alayanê Hamîdîye de xizmetê leşkerîye 23 serrî bî. Nuştox Suphandag nuseno ke eke endamê nê alayan sûcêk bîyardêne ca mehkemeyanê edlî de nê, dîwanê şerî de ameyêne muhakemekerdene.
Wendegehê eşîran
Goreyê qanûnî ganî domananê eşîranê ke tewrê Alayanê Hamîdîye bîyî, Stenbol de perwerde bigirewtêne û bi rutbaya efserî bierşawîyayêne Kurdistan. Gama ke serra 1892yî de wendegehê eşîran (mekteb-î aşîret-î humayûn) ame awankerdene, rewşe bedilîyaye. Normal de goreyê nîzamnameyî wendegehê eşîran de ganî gedeyanê serekanê eşîranê ereban biwendêne. Labelê eşîranê kurdanê sey Zîlan û Cîbran zî waştişname şirawit ke wa domanê ci bêrê qebulkerdene. Rixmo ke wezaretê perwerdeyî razî nêbî, seraya Abdulhamîdê II. ferz kerd û netîce de eşîranê kurdan rê zî destûr dîya. Tarîxnas Alîşan Akpinar nuseno ke serra verêne ya wendegehê eşîran de Alayanê Hamîdîye ra 9 wendekarî dekewtî. Ma vajê nînan ra 3 hebî eşîra Cîbranî, yew heb eşîra Heyderan û yew heb zî eşîra Îzolan ra bî.
Abdulhamîdo II û wendekarî
Wendegehê eşîran bitaybetî seba îtaetê eşîran amebî dîzaynkerdene. Seke cor de ame nîşandayene hem kurdan hem zî ereban de hişmendîya xoserîye her roje xurt bîyêne. Seraya padîşaxî plan kerd na hişmendîye wedarno. Wendegehê eşîran nê planî rê xizmet kerdêne. Kitabê Kemal Suphandagî de nusîyeno ke rojêke seba wendekaranê wendegehê eşîran Seraya Yildizî de werdê îftarî ame serûberkerdene. Gama ke wendekarî tewrê ci bîyî, Abdulhamîdê II. înan rê vato ke “şima senîn î domanê mi?”, înan 3 reyî wina cewab dayo “padîşahê mi ti biciwî”.
Qirkerdişê armenîyan
Dewleta Osmanîyan Alayîyê Hamîdîye baxusus serranê 1894-96an de vera armenîyan xebitnabî. Seke zanîyeno serra 1878î de mabênê Dewleta Osmanî, Rûsya, Almanya, Awusturya-Mavaristan, Brîtanya, Fransa û Îtalya de Peymana Berlînî ameye îmzekerdene. Goreyê maddeya 61. ya Peymana Berlînî ganî seba armenîyan 6 wîlayetan de “islahatêk” biameyêne kerdene. Labelê îdareyê Abdulhamîdê II. islahatî nêkerdî. Tirkan plan kerdêne ke rîçikê armenîyan çîn bikerê. Seke cor de ame nîşandayene, Alayîyê Hamîdîye seba nê planî xeylê munasib bîyî. Na çarçewa de Muşîr Zekî Paşayî seba qirkerdişê armenîyan Alayanê Hamîdîye rê ferman dabî. Xora serra 1892yî de padîşaxî rê telgrafêk şirawit û armancê xo mojna. Zekî Paşa dîyar keno ke armenîyî wazenê “alozîye” bivejê, la Alayîyê Hamîdîye destûr nêdanê û armenîyan tersnenê. Netîce de mîyanê serranê 1894-96an de -goreyê dayeyanê Weqfê Muzeya Jenosîdê Armenîyan- nêzdîyê 300 hezarî armenîyî bi hovî ameyî qirkerdene. 100 hezarî armenîyî zî bi zorî derbasê îslamî bîyî. Çi heyf ke Alayîyê Hamîdîye tewrê nê qetlîyaman bîyî. Tarîxnas Janet Klein nuseno ke alayan û Muşîr Zekî Paşayî ganîmet mabênê xo de pare kerd. Zekî Paşa netîceya qirkerdişê armenîyan de xeylê dewlemend bîbî.
Netîceya alayan
Çarenusê Alayanê Hamîdîye serra 1909î de bedilîya. O wext Partîya Îttîhat û Terakkî îqtîdar girewt xo dest û textê Abdulhamîdê II. rijîya. Îttîhatperwerî bêguman Alayanê Hamîdîye ra bacîyayêne. Bi nê hawayî nameyê alayan sey “Alayê Esparanê Sivikan ê Eşîran” vurîya. Heman wext de Fermandarê Alayan Muşîr Zekî Paşa wezîfe ra gêrîya. Dima ra serra 1910î de nîzamnameyêk vejîya û goreyê ey hûmara alayan 64î ra ameye waradene bi 24. Serra 1913yî de pêro alayî girêdîyayî parartêşa 9. ya ke Erzîrom de vindertêne. Betalkerdişê Alayanê Hamîdîye mîyanê tayê kurdan de nêrazîbîyayîş afernabî. Ma vajê Serekê Heyderan Huseyîn Paşayê Korî û Serekê Mîlanî Îbrahîm Paşayî nêwaştêne otorîteya xo vîndî bikerê. Coka înan vera îdareyê Îttîhatperweran têkoşîn kerd.
