Rojhilata Navîn mozaîkek dewlemend e ku tê de komên cuda yên etnîkî, olî û çandî bi hev re dijîn. Suryaniyên ku yek ji van koman in, bi koka xwe ya dîrokî, nasnameyên olî û mîrateya xwe ya çandî li herêmê cihekî girîng digirin.
Koka dîrokî ya suryaniyan ji şaristaniyên kevnar ên Mezopotamyayê tê. Suryanî weke mîratgirên Împeratoriya Asûrî tên naskirin û ji serdema beriya zayînê ve li vê herêmê ne. Asûrî wekî yek ji civakên yekem ên ku xirîstiyantî qebûl kirine tên zanîn. Ji ber vê yekê, ew ji bo dîroka xiristiyaniyê girîngiyek mezin in. Dêra suryaniyan di xirîstiyaniya Rojhilat de xwedî cihekî girîng e.
Bi taybetî ji ber bûyerên dema Împaratoriya Osmanî, suryanî neçar man ku bi rêjeyeke mezin koç bikin. Seyfo, yan jî Qirkirina Asûriyan a sala 1915’an, zincîreyeke bûyerên trajîk e ku di Şerê Cîhanê yê Yekem de, di salên dawî yên Împaratoriya Osmanî de qewimîne. Peyva ‘Seyfo’ bi aramî tê wateya ‘şûr’ û yek ji sembolên herî diyar ên vê qirkirinê tê dîtin. Komkujiya Seyfo di çarçoveya komkujiyên li dijî ermenî û yewnanan û herwiha komkujiyên mezin ên li dijî civakên xirîstiyanan de hat kirin.
Vê polîtîkaya tundiyê ya li dijî gelên xiristiyan ên Împaratoriya Osmanî bi giranî asûrî kirin hedef. Gelê suryanî bi giranî li herêmên wekî Mêrdîn, Midyad, Colemêrg û Amedê û herwiha li herêmên Sûriye, Iraq û Îranê yên îroyîn dijîn. Di sala 1915’an de ji aliyê Dewleta Osmanî ve qetlîamên sîstematîk, koçberiyên bi darê zorê, şewitandina gundan û destavêtinên girseyî yên li ser suryaniyan dest pê kir û ji aliyê Dewleta Osmanî ve milîsên herêmî yên kurd û çerkez hatin leşkerkirin. Jin û zarok hatin revandin û hatin kolekirin, rêberên olî hatin kuştin, dêr û keşîşxane hatin hilweşandin.
Di dema Seyfo de bi sed hezaran suryanî hatin kuştin an jî mişextkirin. Ên rizgar bûn, li bin bandora wêraniyeke mezin û qirkirina çandî li çar aliyên cîhanê belav bûn. Hê îro jî bîranîna Seyfo weke hêmaneke bingehîn a trawmaya kûr û têkoşîna nasnameya civaka suryanî dijî.
Seyfo yek ji wan karesatên mezin e ku şopên kûr di bîra dîrokî û hişmendiya nasnameya gelê asûrî de hiştiye û di zagonên navdewletî de wek trajediyek li dijî mirovahiyê tê dîtin.
Çanda Suryaniyan
Zimanê suryanî yek ji kevintirîn û dewlemendtirîn zimanên Rojhilata Navîn e û koka wê ya dîrokî xwe digihîne hezar salan ji şaristaniyên kevnar ên Mezopotamyayê. Suryanî ku zaraveyekî zimanê aramî ye, bi xirîstiyantiyê re bû zimanekî girîng ê çandî û olî û bi taybetî ji sedsala 3’yan û pê ve kedeke mezin da wêjeya xiristiyaniyê. Suryanî di teolojî, felsefe û metnên olî û di edebiyata xiristiyan de risteke pir girîng lîstin û berhemên bi vî zimanî hatine nivîsandin bûn çavkaniyên herî bi qîmet ên dîroka xiristiyaniyê.
Wêjeya suryanî bi metnên olî ve dewlemend bûye û di afirandina van nivîsan de zimanê suryanî bûye zimanekî bingehîn. Peşitta, ku yek ji wergerên pêşîn ên Incîlê ye, bi zimanê suryanî hatiye nivîsandin û di pêşketina teolojiya xirîstiyanan de alîkariyeke girîng kiriye. Di heman demê de sirûd, dua û helbestên suryanî bûne parçeyek bingehîn a ayîna dêrê. Efrem ku yek ji bav û kalên dêra suryaniyan e, bi taybetî bi lavij û helbestên xwe yên olî tê nasîn û yek ji girîngtirîn kesayetiyên wêjeya suryaniyan tê dîtin. Nivîsên wî li seranserê cîhana xirîstiyanan deng veda û li seranserê Serdema Navîn hem li cîhana xirîstiyanên Rojhilat û hem jî li Rojava hatin xwendin.
Avahîsaziya suryaniyan jî bi bedewkarî û sembolîzma xwe ya olî ya bêhempa derdikeve pêş. Asûriyan bi taybetî di avahiyên dêr û keşîşxaneyan de şêwazeke avahîsazî ya bêhempa bi pêş xistine. Keşîşxaneya Mor Gabriel yek ji baştirîn nimûneyên vê avahîsaziyê ye ku sala 397an de hatiye avakirin. Mor Gabriel ku yek ji kevintirîn keşîşxaneyên cîhanê ye ku bi berdewamî çalak e, ne tenê ji bo asûriyan, ji bo dîroka xirîstiyantiyê jî bi giştî xwedî girîngiyeke mezin e. Kevirên keşîşxaneyê, stûn û kemberên wê yên bi hûrgiliyên xweşik hatine xemilandin, zerafet û hostatiya avahîsaziya suryaniyan radixe ber çavan.
Avahiyên din ên girîng ên suryanî jî Dêra Mor Behnam a Mêrdînê û Dêra Mar Toma ya Amedê ne. Ev avahî mînakên girîng in ku nişan dide avahîsaziya asûrî di serdema berî û piştî îslamê de çawa bi pêş ketiye. Di avahîsaziya suryaniyan de, kevirkêşî xwedî girîngiyeke mezin e; nexş û xemlên kevirî yên li ser dîwarên dêrê mijar û sembolên olî li hev bi estetîkê diafirînin.
Çanda suryaniyan jî bi cejn û ayînên olî yên dewlemend derdikeve pêş. Cejna Paskalya (Rabûna Îsa) ku yek ji cejnên herî girîng e, li dêrên suryaniyan bi coşeke mezin tê pîrozkirin. Serdema rojiya berî Paskalyayê (Sawm al-Saaqa) di nav suryaniyan de ayîneke olî ya girîng e. Cejneke din a girîng Epifani (Cejna Vaftîztiyê) ye, ku bîranîna vaftîztiya Îsa ye. Ev rêûresm hêmanên girîng in ku jiyana olî ya civaka suryaniyan kûrtir dike û di heman demê de dibe sedema dewlemendiya çandî ya Rojhilata Navîn.
Cejnên herêmî jî hene; wek cejna Mor Yaqûb ku di nav suryaniyan de pîroz tê dîtin. Cejnên wiha di çanda suryaniyan de kêliyên girîng in ku hevgirtina di nava civakê de xurt dike û nasnameya olî xurt dike. Merasîma zengîn, sirûd û duayên ku di merasîmên olî de tên bikaranîn parçeyên zindî yên mîrasa çandî ya suryaniyan e û ev mîrat ne tenê li Rojhilata Navîn lê di nav suryaniyên li dîasporayê de jî zindî dimîne.
Çanda suryaniyan ji wêjeyê bigire heta avahîsaziyê, ji cejnên olî heta ayînan beşeke girîng a mozaîka çandî ya Rojhilata Navîn pêk tîne. Tevî zehmetiyên ku bi sedsalan re rû bi rû maye jî, ev çand hem di dîrokê de hem jî di cîhana îro de bandora xwe berdewam dike.
Rista sosyolojîk a suryaniyan
Asûrî jî weke yek ji gelên qedîm ên Rojhilata Navîn, di dîrokê de bi piranî di statûya kêmneteweyan de jiyane. Vê rewşa kêmneteweyî bandoreke kûr li têkoşîna wan a ji bo parastina nasnameya xwe û parastina hebûna xwe ya çandî kiriye. Asûriyan di dirêjahiya dîrokê de bi civakên din ên etnîkî û olî yên li axên ku lê dijîn re peywendiyên aloz bi pêş xistine û di van têkiliyan de carna bi danûstandinên çandî û carna jî bi dûrxistin û cudakariyê re rû bi rû mane.
Suryaniyan di dîrokê de ji bo ku hebûna xwe ya aborî, civakî û çandî di civakên ku lê dijîn de bidomînin, di heman demê de ji bo parastina nasnameya xwe têdikoşin. Ev têkoşîna civaka suryaniyan bi hewldanên wan ên ji bo zindîkirina ayînên wan ên olî, ziman û çanda wan a kevneşop derketiye holê. Lê belê ev hewldan gelek caran ji ber dûrxistin, zextên pişavtinê û car caran bûyerên tundiyê hatin sekinandin. Vê rewşê di civakên suryanî de trawmayên kûr afirandin, di heman demê de ruhê berxwedanê yê nasnameya wan hîn xurtir kir.
Ji sedsala 20’an ve, bi taybetî li gel hilweşîna Împaratoriya Osmaniyan û avabûna netew-dewletên nûjen û aloziyên siyasî yên li Rojhilata Navîn bandorên mezin li ser civaka asûrî kirine. Koçberiyên di vê serdemê de bûn sedem ku asûrî ji axa ku lê bi cih bûne veqetin û civakeke mezin a derveyî welêt ava bibe, bi taybetî lii welatên wek Ewropa, Amerîka û Awustralyayê. Pêvajoya koçberiyê ji nû ve pênaseya nasnameya suryaniyan pêwîst kir. Asûrî ji şêwaza jiyana xwe ya kevneşop dûr ketin, neçar bûn ku di nav civakên welatên biyanî de formên sosyolojîk ên nû bi pêş bixin.
Civakên suryanî yên li derveyî welêt ji bo parastina çand û nasnameya xwe di jîngeha xwe ya nû de xebatên xwe didomînin, li bin bandora pêvajoyên nûjenbûnê jî bi guhertinan re tevdigerin. Vê rewşê hem parastin û hem jî veguherîna nasnameya suryaniyan bi xwe re anî. Suryaniyan li derveyî welêt dêrên nû ava kirin, komeleyên çandî ava kirin û bi çalakiyên wek perwerdeya zimên hewl dan ku mîrateya xwe ya çandî veguhezînin nifşên ciwan.
Digel vê yekê, ew jî bi pirsgirêkên wekî kêşeyên nû yên jiyana derveyî welêt, xetera asîmîlasyonê û hilweşîna çandî re rû bi rû man.
Suryanî beşeke bingehîn a mîrasa çanda Rojhilata Navîn in. Hebûna wan a berdewam û tevkariyên wan ên çandî û olî di dirêjahiya dîrokê de girîngiya wan li herêmê teqez dike. Lê zehmetî û dînamîkên sosyolojîk ên ku di serdema nûjen de rû bi rû dimînin, li ser pêşeroja civaka suryaniyan diyarker in.
Çavkanî:
- Baum, W. and Winkler, D.W. (2000). Dêra Rojhilat: Kurtiyek Dîrok. Routledge.
- Brock, S.P. (1992). Bavê Suryanî li ser Nimêj û Jiyana Ruhanî. Weşanên Cistercian.
- Griffith, S.H. (2008). Dêra Di Siya Mizgeftê de: Xiristiyan û Misilman li Cîhana Îslamê. Weşanxaneya Zanîngeha Princeton.
- Harrak, A. (1999). Dîroka Zuqnîn, Beş III û IV: PZ 488-775. Enstîtuya Pontîfîka ji bo Lêkolînên Serdema Navîn.
- Morony, M.G. (2004). Iraq Piştî Fetih Misilmanan. Gorgias Press LLC.
6- Özdemir, Arslan, Ronesansa Rojhilata Navîn, Weşanên Bêsînor, 2013
