Yewîya Sovyetan de mîyanê êzidîyanê kurdan de xeylêk merdimê roşnvîrî vejîyayî. Nuştox, tarîxnas, edebîyatkar û rojnameger Karlênê Çaçanî zî nînan ra yew o. Ey derheqê têkilîyanê kurdan û armenîyan de xeylêk xebatê rûmetinî kerdî. Ma no hewte çend leteyê roportajêkê Karlênê Çaçanîyo ke derheqê êzidîye de yo açarnayî bi kirmanckî. Roportaj bi destê rojnameger Onnîk James Krîkorîanî serra 1998î de ame kerdene.
Onnîk James Krîkorîan: Mi vizêr Garnîk Asatrîanî reyde roportajêk kerd. Ey vat ke êzidîyî eslê xo de neteweya cîya ya. Ez wazena na babete ser o fikrê şima bizanî.
Karlênê Çaçanî: Garnîk Asatrîan embazanê min ê tewr başan ra yew o. Mi seba pîrozkerdişê rojbîyayîşê ey ê 45. derheqê cuye û xebatanê ey de kovara (Embazîye) xo de meqaleyêke nuşte. Na meqale de mi qalê persanê êzidîyan, îdeolojî û xeylêk babetanê zanistîyanê ke ez û Garnîk Asatrîan hemfikr nîyî kerd.
Badê ke Yewîya Sovyetan rijîyaye, hukmatê armenîyan o newîyo ke bi destê Partîya Têgêrayîşê Pêro Armenîyan ameyêne îdare kerdene û hêzanê bînan reyde hemkarîye kerdêne, dest pê yew polîtîka yan tevgerî kerd. Na polîtîka zerreyê Armenîstanî de sey kêmneteweyîye îlankerdişê estbîyayîşê êzidîyan bî. Mîyanê nê tevgerî de merdimê sey Azîz Tamoyan û Şêx Hesen est bîyî. Nê merdimî serkêşê zerrîwazî yê nê tevgerî bîyî. No tevger wayîrê bingeyê zanistî nîyo. Fikrê ke duştê zanistî de yê nê tevgerî anê pê. Nê merdiman ceribna ke bidelîl bikerê ke êzidîyî neteweya cîya ya. Çiqas ke ez çax kena, Garnîk Asatrîanî na babete ser o fikrê xo vurnayo. Nika o Partîya Daşnaksûtyûnî de yo. 2 serrî yo ke endamê na partî yo. Asatrîanî Unîversîteya Dewlete ya Erîvanî de grûba taybete akerde. Fekafek 20-25 wendekarî ziwanê kurdî, tarîx û persanê kurdan ser o perwerde gênê. Ez hewldayîşê Garnîk Asatrîanî pîroz kena. O eynî wext plan keno ke beşê kurdolojî de sinifêka lîsansê berzî abikero. Garnîk Asatrîan ramojneno ke Armenîstan de asta unîversîte de mîyanê cigêrayîşê persa kurdan de raverşîyayîşêko stratejîk û sîyasî est o. La derheqê meseleya êzidîyan de tu çekuyêke çin a.
Nê problemî ser o fikrê mi no yo. Kurdî sey grûba etnîke hoka îtîqatî ra wayîrê bêjbibêjî yê. Tayê musluman ê, tayê zaza yê û tayê zî êzidî yê. Ê hetê etnîkî ra kurd ê, la wayîrê grûbanê îtîqatî yê cîyayan ê. Grûbêka etnîke sey neteweya cîyaye hesibnayîş de bingeyêko zanistî çin o. Ne Êzidîstan est o, ne zî ziwano êzidkî. Kurdîstan û yew zî ziwanê kurdan bi heme dîyalektanê ci est o. Seke şima zanê kurdî Tirkîya de têkoşînê reyayîşî yê neteweyî domnenê. Serkêşê nê têkoşînî Serekê PKKyî Abdullah Ocalan o. Êzidîyî zî tede pêro tebeqeyê şarê kurdî mîyanê nê têkoşînî de yê. Teberê welatê ma yê cografîkî de parlamentoyêkê kurdano ke xebitîyeno est o. No parlamento dinya de parlamentoyo tewr demokratîk o. Pêro endamê parlamentoyî kurdî. Labelê nê kurdî girêdayîyê grûbanê îtîqatî yê cîyayan ê. Nê parlamentoyî de êzidîyî zî est ê.
OK: Şima çi fikrîyenê, gelo peyê pênaskerdişê kamîya êzidî ya cîyaye de kamcî motîvasyon est o?
KC: Rijîyayîşê Yewîya Sovyetan şorişêk peyda kerd. Yanî rijîyayîş şoriş bî. Demê pêro şorişan de merdimî û grûbê eleqedarî seba menfaet û feydeyê xo kenê ke şorişî bipawê. Seke vateyêkê verênan ê armenîyan de vajîyeno nê merdimî û grûbî ceribnenê ke “awa lêşine de mase bitepişê”. Na mesele bingeyê şaşî ser o ameye afernayene. Merdimê ke persa êzidîyan reyde eleqedar bîyî merdimê şaşî bîyî. Na mesele ne armenîyan rê, ne Armenîstan rê û ne zî kurdan rê feyde ana. Bi afernayîşê na mesele Armenîstan de qaşo ke meseleyêka kêmneteweyîye ameye afernayene. Yew zî ez fikrîyena ke hêzê teberî tewrê na mesele benê. Bi taybetî Iraq û Tirkîya ke tede problemê kurdan zaf şîdetin ê. Nê hêzî seba ke mîyanê di grûbanê eynî netewe yanî êzidîyan û kurdan de provokasyon biafernê, Armenîstan de meseleya êzidîyan fît kenê. Ma biewnê çira etnîsîteyêkê kurdan xo sey etnîsîteyê êzidîyan îlan kerd. Kokê na mesele heta pêkewtişê ke Daglik Karabag de mabênê Armenîstan û Azerbaycanî de qewimîyayî şino. Key ke pêkewtişî dest pêkerd, multecîyî zî peyda bîyî. Netîceya pêkewtişanê etnîkî de azerbaycanijî Armenîstan ra vejîyayî, armenîyî Azerbaycan ra vejîyayî teber. Azerbaycanijî musluman bîyî û mîyanê înan de kesê ke bi kurdanê muslumanan û baxusus êzidîyan zewejîyayî est bîyî. Nê merdiman Armenîstan ca verda, la rîyê zulmê armenîyan ra nê. Çike ê kurd bîyî û azerbaycanijan reyde zewecîyaye bîyî. Înanê ke nêwaşt Armenîstan biteriknê û cayê xo de vinderê tersayî. Nê kurdî tersêne ke armenîyî eşkenê Jenosîdê Armenîyan ê 1915î bîyarê xo vîrî. Nê jenosîdî de kurdan bi artêşa tirkan ca girewtbî. Coka armenîyan eşkayêne kurdan ra qesasê xo bigerê. Bi nê hawayî xeylêk kurdan xo sey kamîya etnîkî ya cîyaya ke armenîyan reyde wayîrê têkilîyanê nêzdîyan bîye, hertim babeta armenîyan pawite û kîşta armenîyan de seba xelasîye têkoşîn kerd pênas kerd.
Nê prosesî de xeylêk temsîlkaranê nasnameyê kurdan û zanyaranê armenîyan medyaya merkeze de qisey kerd. Înan kerd ke merdiman rê bimojnê ke no problem xelet o û înan ceribna bimojnê ke merdimî tersî rê destûr nêdê û no problem bi destê grûbanê menfaetî ame provokekerdene. Ma merdimî sekin kerdî. Armenîstan de kurdê muslumanî armenîyan reyde aştîyane ciwîyenê. Nê kurdî şartanê ke hetê hukmatê armenkî ra virazîyayî ra razî yê. Armenîstan de tu cîyakerîyêke çin a. Kurdî mîyanê komelê armenîyan de tayê kesan ra başêr ciwîyenê.
OK: Armenîstan de çend kurdê muslumanî mendî?
KC: Kêmî-zêde 5 hezar.
OK: Mîyanê 50 hezar êzidîyan de çend kes xo sey kurd vîneno û çend kes xo sey nasnameyê etnîkî yê cîyayî hesibneno?
KC: Seke mi vat na meseleya viraşteya ke bi destê tayê grûbanê menfaetî ameye afernayene. Labelê nê tevgerê viraşteyî tayê taqîpkerî qezenç kerdî. Ez zanyarêka ke nê problemî taqîp kena ya. Ez wayîrê dereceya PhDyî ya. Goreyê cigêrayîşê zanistî ez wazena vajî ke Armenîstan de êzidîyê ke neteweya cîyaye ra yê çin ê. Ma de kurdê êzidî est ê.
OK: La mi Armenîstan de yew keyeyê êzidî reyde qisey kerd. Înan bi qerardarî vat ke ê kurdan reyde wayîrê têkilîyêke nîyî. Eksê ci înan vat ke ê kurdan ra nefret kenê. Ê bi tesilîye xo sey leteyê neteweya êzidî ya cîyaye hesibnenê.
KC: Ez wazena newe ra û newe ra to rê garantî bidî ke no problem viraşte yo. Kesê ke vanê ê kurdê êzidî nîyî û sey grûba etnîkî êzidî yî, kenê ke binê bilûra hunermendî de dans bikerê. Eke îmkanê şima est o hela rey şêrê Elegez de 11 dewanê êzidîyan de bigêrê. Şima do bivînê ke domanî ra heta pîlî pêro bivajê ke ê kurdê êzidî yê.
OK: Keyeyo êzidîyo ke mi dî û xo sey neteweya êzidî ya cîyaye hîs keno rojnameyo “Vengê Êzidîyan” nîşan da. Nê rojnameyî de Armenîstan ra fotografê tayê fedaîyanê êzidîyanê ke Daglik Karabag da kîşta armenîyan de şer kerd est bîyî. Qaso ke mi eşnawit, serranê 1992-93an de Daglik Karabag de êzidîyî seba ke kurdanê muslumanan Kelbajar û Laçîn ra bivejê xeylê hovî têgêrayî.
KC: Ez vera çîyêko ke şima vanî nêna. No raşt o, la Karabag de têkoşîno têkîşte bi destê êzidîyanê ke xo sey neteweya cîyaye hesibnenê nêdîya. Eksê ci bi destê armenîyan û kurdanê êzidîyan ame kerdene. Têkoşîno ke vera Azerbaycanî ramîno çend seserran verî dest pêkerd. Xeylêk serran ra ver, gama ke armenî û kurdî pîya vera Tirkîya têgêrayî, têkoşînê vera Azerbaycanî zî dest pêkerd û heta nika zî no têkoşîn dewam keno. Mîyanê têkoşînî de Kelbajar xelesîya.
Yewna zî wextê Jenosîdê Armenîyan de xeylêk kurdanê raverperestan armenîyî xelesnayî. Fekafek 60 hezar armenîyî xelesîyayî. Eke ma rîpelanê tarîxî akerê, ma eşkenê bivînê ke xeylêk tevgerê cîyayî est ê. Ma tevgeranê reyayîşî yê cîyayanê ke tede armenî û kurdan têkîşte têkoşîn kerdê vînenê.
Ez kurdêko êzidî ya û tîya de pêro roşnvîrî kurdê êzidî yê. Key ke Laçîn xelesîya, kurdê êzidîyî seba bimbarekkerdişê xelasîya Laçîn û Kelbajarî pê 12 wesaîtan şîyî Laçîn. Ma dûdik û dawulanê xo reyde şîyî herême û bi armenîyan reyayîşê Laçînî pîroz kerd. Ez nuştox û heman wext de rojnameger a. Mi derheqê têkilîyanê armenî û kurdan, embazîya maya ke demê qewimîyayîşê serebûtanê tarîxî de çend meqaleyî nuştî. Badê ke mi tezê xo yê lîsans û lîsansê berzî pawitî, zaf cigêrayîşî kerdî. Heme babetê mi derheqê têkilîyanê armenî û kurdan de yê.
OK: Serra vîyarte Beşê Dewlete yê Amerîka derheqê rewşa heqanê merdiman ê Armenîstanî de raporêk weşana. Nê raporî de Armenîstan de vera êzidîyan serebûtanê cîyakerîye ser o tayê qesawetî yenê îfadekerdene. Eke ma vajê nîqaşo ke derheqê nasnameyê êzidî û kurdanê êzidîyan de yo nîqaşêko sîyasî yo, serebûtê cîyakerîye eşkenê bizêdîyê, meseleya nasnameyî eşkena tesîr bikero, şima tehluke vînenê?
KC: No pers rind o û xeylê mentiqî yo, la keremê xo ra cewabê mi sey rojnameger nê, sey merdimo ke bi hawayêkê unîversalî prensîbê exlaqî qebûl kerdê û fikrê xo nê prensîbanê exlaqî ser o awan kerdê qebûl bikerê. Eke şima nê roportajî weşanenê, ganî şima cewabê mi çekuye bi çekuye bidê. Çîyêko ez vana zaf girîng o.
Cewabê nê persî do zaf derg bibo. Mi derheqê na babete de monografîyo bi 200 rîpelano ke bingeyê xo cigêrayîşê zanistî ra gêno nuşt. La nika ez do kilm vajî. Key ke Armenîstan de îqtîdarê Sovyetan ronîya, 8 hezar 560 êzidîyî est bîyî. Heman wext de polîtîkaya komunîstan hem Armenîstan hem Azerbaycan hem zî Gurcîstan de eynî bîye. Goreyê dayeyanê fermîyan o wext Azerbaycan de 50 hezar kurdî est bîyî. La bi hawayêkê nefermî hema hema 200-300 hezar kurdê muslumanî ciwîyêne.
Serra 1920î ra dima Azerbaycan de goreyê hûmaritişê nufusî hûmara kurdan resaye 260 hezar. Azerbaycan de serra 1979î ra dima hûmaritişê nufusî mojnenê ke tu kurdêk çin o. Pêro kurdî amebî asîmîlekerdene. Azerbaycanî serranê 1930an de herêma otonome Kurdîstano Sûr wedarit. Armenîstan de çarçewaya cîyakerîye de êzidîyî sey nezan ameyêne pênaskerdene, labelê no pênaskerdiş serranê 1920an de bî. Hukmatê armenîyan, Partîya Komunîste ya Merkeze û Wezaretê Perwerdeyî çend qerarnameyî vetî. Goreyê nê qerarnameyan kurdan perwerde girewt. Seba berzkerdişê asta perwerdeyî û tehsîlatî wendegehê kurdan ameyî akerdene.
Serranê 1930an ra verî tu kurdêko roşnvîr çin bî. Dima ra ma eşkayî tebeqeyê roşnvîranê kurdan raver berê. No sayeyê roşnvîranê armenîyan qewimîya. Roşnvîrê kurdan êdî êdî zelal bîyî. Rêya Teze reya verêne serranê 1930an de weşanîya. Erîvan de wendegehêko berz virazîya, dewanê kurdan de wendegehî ameyî akerdene, bi kurdî kitabê perwerdeyî û edebîyatî weşanîyayî. Serra 1934î de zerreyê Yewîya Nuştoxan a Armenîstanî de şaxê nuştoxanê kurdan ronîya. Mi nê şaxî de 32 serrî serekîye kerde. Ez fikrîyena ke Armenîstan de hema zî kurdan de otonomîya kulturkî ramîna. Armenîstan dinya de yew welato ke tede kurdî eşkenê potensîyalê xo yê bîyarê ca…
Karlênê Çaçanî kam o?
Serra 1929î de dewa Cercerîsî ya herêma Elegezî ya Armenîstanî de ame dinya. Serra 1948î de Elegez de dibistana mîyanêne qedînaye. Dima ra Enstîtuya Pedagojî ya Erîvanî de tarîx wend û serra 1952yî de mamoste bî. Mîyanê serranê 1955 û 1961î de Rêya Teze de mudîrîye kerde. Kêmî-zêde ziwanê rûskî û armenkî de 15 kitabî nuştî. Derheqê embazîya armenî û kurdan de bi seyan meqaleyê zanistî nuştî. 9ê nîsana 2012yî de Erîvan de şî heqîya xo.
Tadayox: Dr. Îsmet Konak
