Seserra XX. de dewleta tirke xeylêk qetlîyamî kerdî. Rûmî, armenîyî, elewîyî, kurdî “firina kremasyonî” de ameyî vêşnayene. Xeylêk roşnvîrî, sîyasetmedarî, nuştoxî, welatperestî bi destê îqtîdarê tirkan kişîyayî. Înan ra yew “roşnvîrê kurdan” Mûsa Anter yanî Apê Mûsa bî. Apê Mûsa serra 1920î de dewa Zîvîngê ya qezaya Nisêbînî ya Mêrdînî de ame dinya. Seba azadîya kurdan têkoşînêko bêhempa kerd û bedelê girdî dayî. Derbeyanê faşîstan de raştê zulm û îşkenceyî ame. Çimanê dewleta tirke de hertim sey gefêko gird hesibîya. Tewr zîyade Apê Mûsa vîrameyîşanê xo de nuseno ke dewleta tirke keyeyê ey o ke Stenbol de bî sey “sersefîrîya Kurdistanî” pênaskerdbî.

Bêguman dewleta xorîye fikrê Apê Mûsayî ra tersêne. Despotan waştêne ke mabênê ey û komelî de têkilîye bibirno. Na çarçewa de JÎTEMî vera Apê Mûsayî komployêk serûber kerd. Roşnvîro kurd 20ê êlula 1992yî de Amed de bi destê JÎTEMî bi hovî ame qetilkerdene. Apê Mûsayî verê cû derheqê demokrasî, faşîzm, dewlete, huqûq û meseleya kurdan de xeylêk meqaleyî nuştî. No hewte ma meqaleya ey ya bi sernuşteyê “Tirkîya û Qanûnê Ci” seba wendoxanê ma açarnaye bi kirmanckî:

Huqûqê Tirkîya

“Mamosteyê min o rametî Prof. Dr. Omer Lutfu Barkan ameyêne dersa ma ya ‘Tarîxê Huqûqê Tirkan’.  Desinde dersa verêne de ê reftarê xo yê dostaneyî reyde – no dem demê Tirkîya yo tewr faşîst bî, birastî her dem na dewlete faşîst a- vatêne ke ‘Domanî! Eslê xo de tarîxê huqûqê Tirkîya çin o. Huqûqê tirkan çin o ke tarîxê ci zî bibo. La nameyê derse wina yo. Emser ma pîya do tarîxê huqûqan ê Hammurabî, Çîn, Hîndîstanî, qanûnê Cengîzhanî, huqûqê Romayî, tarîxê huqûqê hirîstîyanîye û îslamî etud bikerê’.

Manaya huqûqî

Mamosteyê min o delal mîyanê roştîye de rakewe. 50 serran ra dima zî ez ewnena ke hema zî konteksê huqûqî de huqûqê tirkan çin o. Eke komelêkî de mefhûmê huqûqî çin o, o komel huqûqê komelanê bînan rê zî bi rêzdarîye tênêgêreno. O komel manaya huqûqî nêzano ke rêzdarîye bimojno.

Tarîx de qet huqûq çin bî

Yanî tarîx de huqûqê tirkan çin o zî seke nika est o? Nê yaw. Ma de yanî Komara Tirkîya de huqûq çin o. Eke Tacîkîstan, Kazakîstan, Turkîstan, ê dewletanê bînan ê Asyaya Mîyanêne de û Komara Tirkîya ya Bakûrê Qibrisî de huqûq est o ez nêzana.

Kulturê xenîmetî

Osmanîyan huqûqê îslamî girewt. No huqûq seba înan xeylê feydedar bî. Çike huqûqê îslamî de mal, gan û domanê kesanê ke vera to yenê sey “xenayîm (xenîmetî)” helal ê. Hênî ke Osmanîyî bi mal û milkanê cayanê ke îşxal kerdî dewlemend bîbî. Înan doman û cîwanan ra artêşa Yenîçerîyan awan kerde. Naye ra ber haremê xo bi kênekanê rindekan maldar kerdî.

Şarî rê dafikêke

Nika ma bêrê Komara Tirkîya. Qestikî ma qanûn û huqûqê Tirkîya viraşto. Labelê şima ke biewnê raştîye, nê qanûnî şarê Tirkîya reyde qet eleqedar nîyî. Birastî nê qanûnî hemwelatîyan rê dafikêk ê. Nê dafikî êdî nênê nimitene. Wezaretê Edaletî bîla nîya vatbî: ‘Tu qanûnêkê ma nêeşkeno hewcedarîyanê rojaneyan peyda bikero’.

Buxçiko polbîyaye

Çapemenîya rengin a ke vera fikrê fermî çurtik anjena zî mecbur menda û na eşkerayîye kerda, ‘Qanûnê Karî û Qanûnê Têkoşînê bi Terorî seba hemwelatîyan dafikê ke virazîyayî yê’. Komara Tirkîya ya hemdeme nê qanûnî tewrê yewbînî kerdî, sey kincanê polbîyayan bi zorî şarê Anatolîya yê musluman û xizanî rê pay kerdî. Tewr zîyade no buxçiko polbîyaye sey ‘şorişê huqûqî’ ame pênaskerdene.

Nêzanayîşê qanûnan

Yew zî nê huqûqê ke edetanê şarî ra nîyo rê maddeya ka duştê merdimîye de ya ameye tewrkerdene: ‘Nêzanayîşê qanûnî bahane pênêano’. Yanî vajîyeno ke kurdo ke tirkî qisey nêkeno, eke nêzano ke qiseykerdişê kurdî qedexe yo ceza ra xo nêxelesneno. Yan zî masewano rîzeyij eke nêzano ke goreyê qanûnê bi numreyê 2367î menga sibate ra heta menga gulane seydwanîya maseyan qedexe ya, o waxt merdimo feqîr xo ceza ra nêxelesneno. Derheqê nê huqûqê ma yê xirabî de merdim eşkeno xeylêk hîkayeyan û nimûneyan zelal bikero. Ez bawer kena ke wendoxê ma do Tirkîya de mîyanê nê qanûnanê ke huqûqî reyde wayîrê têkilîye nîyî de şarê Tirkîya çi anjenê fam bikerê.”