Seke zanîyeno Dêrsim de xeylêk eşîrî ciwîyenê. Têna êyê ke kirmanckî qisey kenê nêciwîyenê, yew zî êyê ke kirdaskî qisey kenê est ê. Înan ra yew eşîra Kalanî ya. Baskê na eşîre xeylê axme bîyî. Herêma Çemîşgezekî de tayê dewan de keyeyê na eşîre est ê. Ma vajê dewanê Dogan û Sinsorî de tayê keyeyî ciwîyenê. Çend tarîxnasî vanê ke kalanijanê nê dewan verê cû têna kirmanckî qisey kerdêne, gama ke koç kerdê tîya, dest pê kirdaskî kerdê.
No hewte ma şîyî dewa Sinsorî. Dewe xeylê gird a. Têna kalanijî nê, kurêsijî, şîkakijî, qoçanijî zî est ê. Sinsor de hetê îtîqatî ra kurdê muslumanî zî ciwîyenê. Coka wextê Jenosîdê Dêrsimî de na dewe xo qirkerdiş ra xelesnayo. Yanî îdareyê Mustafa Kemalî têna vera “qizilbaşan” qirkerdiş serûber kerdo. Xora “goştroşê” Dêrsimî Abdullah Alpdoganî fermanê xo de vatbî “kirmancan û qizilbaşan bikişê.”.
Ma şîyî boverê dewa Sinsorî û berê keyeyê Pulê Demîre cinit. Gama ke ma yewbînî şinasna, çîyêkî bala ma ante. Çareyê dayike de deqêko rindek est bî. No deq domanîya xo de dayo viraştene. Xora verê cû deqviraştiş Dêrsim de xeylê tradîsyonel bî. Dayike Pulê serra 1936î de dewa Sinsorî de maya xo ra bîye û Pelîr Demîrî reyde zewicîyaye. Kalikê aye Şax Îsmaîlî dewa Doganî ra bar kerdo, ameyo Sinsor û na dewe xo rê kerda “stargeh”. Xora Dogan zî na dewe ra dûrî nîyo. Dayike hem kirmanckî hem zî kirdaskî zana. Wirdî dîyalektanê ziwanê kurdî de çekuyanê tirkî hema hema nêşuxilnena.
Tepiştişê Cemal Şahînî
Dayike Pulê wextê Terteleyê Dêrsimî de 2 serrî bena û coka qirkerdişî zêde nêyana xo vîrî. Labelê keyeyê aye raştê zulmî yeno. Rixmo ke dewleta tirke ronayoxanê Sinsorî qir nêkena, babîyê Pulê Cemal Şahîn xeylê zorbazîye anjeno. Tayê dewijan derheqê babîyê aye de “îstîxbarat” dayo îdareyê tirkan. Na çarçewa de Cemal Şahîn tepişîyayo. Goreyê zelalkerdişê dayike Pulê, babîyê ci Şahîn erşawîyeno zîndanê Amedî. Babîyê Cemal Şahînî Şax Îsmaîl zî Dêrsim ra keweno rayîr û şino Amed ke lajê xo bivîno. Xora dewleta tirke waştêne ke Cemal Şahînî darde bikero. Gama ke Şax Îsmaîl reseno Amed, uca de raştê merdimêkî yeno. No merdim verê cû ameyo Sinsor û uca de Şax Îsmaîlî ci rê “nandarîya” girde kerda. Merdim meseleya Cemal Şahînî eşnaweno û şaş beno. Cinîya merdimî zî keyeyê serekê mehkemeya Cemal Şahînî de xebitîyena. Na cinîye serekê mehkeme ra reca kena û babîyê Pulê xo xelesneno.
Şax Îsmaîl û Seyîd Riza
Keyeyê dayike Pulê de merdimo tewr balkêş bapîrê ci Şax Îsmaîl o. Xalê Şax Îsmaîlî (Nameyê ey zî Îsmaîl Axa yo, eynî wext de muxtarîye keno) derheqê ey de îstîxbarat dano dewlete û vano ke Şax Îsmaîl “leşkerîye” ra remeno. Bado mabênê leşkeranê tirkan û Şax Îsmaîlî de pêkewtiş qewimîyeno. Netîce de Şax Îsmaîl bi destê tirkan tepişîyeno. Zîndan de tay maneno û qerarê remayîşî dano. Eke biremo, têna yew ca de eşkeno vera îdareyê tirkan xo bisevekno. O ca zî keyeyê Seyîd Rizayî yo. Şax Îsmaîl hetê şuxilnayîşê çekan ra xeylê qabîlîyetdar bî. Zîndan de fikrîya, bire daye û dima ra şî qerargehê Lajê Baboyî (Nameyê Seyîd Rizayî yo bîn Lajê Baboyî bî). 9 serrî tepîya agêra dewa xo û waşt ke xalê xo Îsmaîl Axayî bikişo. Labelê maya Şax Îsmaîlî gêraye vero û Îsmaîl Axa xelisîya. Têna erdîşê ey bi destê Şax Îsmaîlî ameyî purtkerdene.
Cinîya Seyîd Rizayî
Şax Îsmaîlî hema hema 9 serrî Seyîd Rizayî rê sîlehşorîye kerde û herêma ey pawite. Keyeyê Seyîd Rizayî seba Şax Îsmaîlî zaf rûmetdar bî. Hende ke nameyê cinîya Seyîd Rizayî ya verêne “dayike Pulê” dano torna xo. Cinîya Seyîd Rizayî dayike Pulê eynî wext de kênaya Dîyap Axayî bîye. Ewro no name Sinsor de bi destê Pulê Demîre ciwîyeno.
Raybero Qop
Dayike Pulê biney qala birazayê Seyîd Rizayî Rayberê Qopî kerd. Seke zanîyeno Rayber lajê Seyîd Axayî bî. Seyîd Axa zî birayê Seyîd Rizayî yo pîl bî. Rayberî bi taybetî wextê Jenosîdê Dêrsimî de apê xo rê îxanetêko gird kerd. No dem Abdullah Alpdoganî, Rayber qan kerd û seba kiştişan ey reyde peymane kerde. Tayê çimeyan de derbas beno ke sergord Şewqetî her pêvînayîş de 5000 lîre dayêne Rayberê Qopî. Ganî merdim bizano ke no dem karmendêkî 50-60 lîre maeş girewtêne. Rayberî “fermanê” wayîrê xo ard ca, Ana Zarîfa û Alîşêr Koyê Tujîkî de şikefte de dayî kiştene. Bado hem Rayber hem zî lajê ci Alî Haydar pîya kişîyayî. Pereyê ke dîyayî, apey gêrîyayî. Peynîya her “hemkarî” wina ya.
Talanê Rayberî
Dayike Pulê zelal kena ke Rayber rojêke vera dewa Doganî talan serûber keno. Talankerî wazenê ke heywananê Şax Îsmaîlî bidiznê. Şax Îsmaîl hetê çemê Qirxanî de Rayberî vîneno û ci rê vano ke “Mi çend serrî şima rê sîlehşorîye kerde û keyeyê şima sevekna. Nika ti ame û heywananê mi talan kenî. Ez destûr nêdana.” Şax Îsmaîlî çeka xo şuxilnaye û linga hespê Rayberî ra pana. Rayberî çax kerd ke Şax Îsmaîl hêzdar o, peyser game eşte.
