Netewe-dewlete seserra XXI. de vera kirmancan “heramîye” ramina û kena ke ziwanê kirmancan sey “ahtapotî” biwero. Hêzo serdest wazeno kirmancan “servum pecus (birra koleyan)” bikero. Labelê kirmancî vera na paradîgma têkoşînêkê rûmetdarî kenê. Her ke şino seba ziwan û kulturê xo hîna zêde lebate kenê. Hişmendîya ziwanî her roje xurtêr bena. Kirmancan nê serranê peyênan de ziwanê xo de xeylêk berhemê erjayeyî peyda kerdî. Wareyê şîîre, roman û şanikan de eserê girîngî çap bîyî. Nê eseran ra yew zî herêma Çewlîgî ra peyda bî. Rojnameger û nuştox Tûrabî Kîşînî şanikî dayî arê û kitabê xo yê bi sernuşteyê “Waya Di Birayanê Pê Hawt Koyan” de weşanxaneyê Vateyî de dayî çapkerdene. Na hûmare de ma ey reyde qisey kerd.
Şima senên dest pê arêdayîşê şanikan kerd? Key qerar da?
Xora mi goş dayêne şanikan. Waxto ke firsendê mi bîyêne, ez şîyêne dewa xo, uca de ma û pîyê xo ra, cîranan ra şanikê ke goş dayêne qeyd kerdêne. Mi zaf çîyî girewtî, tayê vîndî kerdî û tayê zî destê mi de mendî.
Şima kamcî serran de dest pê eleqedarbîyayîşê zonê xo kerd?
Ez serra 1998î ra nata meseleya kurdan; kultur, estbîyayîş û zonê kurdan de eleqedar bena. Ju welat binê destî der o. Her roje zon, kultur, tarîx û tradîsyonê ê welatî înkar benê. Welat her roje peyser şono. Mi kî serra 1998î ra nata her çîyê xo yanî emr, aqil û wîjdanê xo dayo reyayîşê kurdan. Ez wazena ke kultur û zonê kurdan raver şero. Wa binê cizmanê îşxalkeran de pan nêbo. Tebîî acîlîyetê tayê çîyan est o, ê tayênan zî çin o. Mordem tayê çîyan beno nêbeno erzeno peyser. Zamanê, ma kirmanckî ser o zêde nêşîkîyayîme eleqedar bibîme. Key ke ez serra 1995î de kewta zîndan, mi giran giran çîyê ke ameyêne vîrê mi defteran de nuştî. Hevalanê xo rê çîrokî vatêne. Ju kî mi hevalan ra xeylê meseleyî girewtêne û înan ra pers kerdêne gelo hetê înan de kamcî şanikî est ê. Ma vajîme cuya mordemî de leqî, kifrî, gulbangî û qisayê heqeretî est ê. Mi embazan ra pers kerdêne gelo cuya înan de nê çîyan ra kamcî est ê. Esas ma serra 1996î de zîndan de musabeqayêke viraşte. Na musabeqa ma serê vateyanê verênan de kerde. Ma pêro 5-6 mordem bîyîme. Mabênê ma de mi zonê xo rind zanayêne. Musabeqa de mentiq nîya bî, kam çiqas vateyanê verênan zano. Mi kî nuştî û nuştî, xeylêk vateyê verênan vetî meydan û musabeqa qezenç kerde. O çax ez genc bîya û aqilê mi kî rind xebitîyêne. Ma pêro ê vateyanê verênan ra ju kitab nuşt. No kitab tebîî nêweşanîya.
Ma o kitab se bî? Vîndî bî?
Esasî zîndan de çîyode zaf tenik û qîymetin vejîno meydan. Tayê çîyan ti nêeşkena/nêeşkenî veje teber. Rey rey ma tayê çîyî vetêne teber. Tayê kî zerreyê zîndanî de mendêne. Xora rey rey gêrayîş bîyêne, îdareyê zîndanî kitabê ma destê ma girewtêne. Nîya tayê çîyê qîymetinî destê ma ra şîyêne. Dewlete senî ke teber de vera kultur û zonê ma tehemul nêkena, zîndan de kî nîya têgêrena. Dewlete zîndan de çîyo kurdî ke dîyêne, dayêne arê. Ma rê vatêne ke “ma benê etud kenê”. Tayê çîyê ma şîyêne, dime ra ma peyser nêgirewtêne.
Domanîya şima de qet kalik û pîrîka şima şanikî vatêne?
Zaf hem kî zaf vatêne. Serrê mi 58 yê. Waxtê ma de elektrîk çin bî. Raya erebeyî çin bîye. Radyo û TV çin bî. O pox ra temasê to bi cîranan têna zonî ser o bî. Waxto ke ma doman bîyîme, bîyêne şan, yan ma dewe de şîyêne leweyê pîlan û înan ma rê şanikî qisey kerdêne, yan kî ma keye de mendêne û cinîyanê pîlan (maya mi, pîrîka mi, cinîya apê mi ûsn.) şanikî vatêne. O çax ma dormeyê înan de kom bîyêne û vatêne “ma rê şanikan qisey bikerê”. Xeylê xeylê waxto kes meseleyan qisey nêkeno. No televîzyon vejîya, meseleyî kî qedîyayî. Pîlanê ma ser o kî tesîr kerd. Înan vîrê xo teze nêkerd. Nika ma ê kalan rê vanîme ke “hela ma rê meseleyêke qisey bikerê”, ê nêmcet yan şenik qisey kenê. Ê vanê ke “vîrê mi ra şîyo”. Ma zor danîme ci, hênî qisey kenê. Zobîna bixo nêşîkînê.
Ê şanikê domanîye qet vîrê şima de mendê?
Tayê vîrê mi de est ê. Însan şîkîno bîyaro vîrê xo, hama parçe parçe ano vîrê xo. Gama ke ju qisey keno, ti vana/vanî “Aa mi na şanike zanayêne, na şanika domanîya min a.” Îskeletê şanikan yeno vîrê to. Hama tayê meseleyan de detayî zaf muhîm ê. Ê manenê damaranê qijan. Senî ke wucudê mordemî de gonî est a, damarî est ê, yanî detayî est ê, meseleyê verênî kî nîya yê. Çîyo hurdî muhîm o. Zon kî nê çîyan ra yeno pê. Ti detayan de zengînîya zon û edebîyatî, zengînîya komelan û têkilîya mordeman vînena/vînenî. Ju kî cîyayîya meseleyan vînena/vînenî. Ma vajîme ju mesele Botan de kî ameya vatene, Mêrdîn û Mereş de kî ameya vatene. Ti înan ana/anî têlewe û muqayese kena/kenî. Uca de vînena/vînenî ke her kes goreyê kultur û tradîsyonê xo a mesele vano. Mîsal hawt versîyonê Şahmaranî est ê. Nê kitabê mi de kî ju şanike est a. Xora nameyê kitabê mi kî uca ra yeno. “Waya Di Birayanê Pê Hawt Koyan” zaf cayan de yena vatene. Ma vajîme Mêrdîn, Botan û Sêwas de ameya vatene. Hama hetê ma de dewijanê ma, kal û pîranê ma goreyê birr, awe, mal, hard û kulturê xo vato.
Mi şanikê şima wendî. Uca de bi taybetî nameyê “Apê Farisî” xeylê bale anjeno. Raştî ê dewanê şima de Apo Faris ciwîyayo?
Nê nê (huyeno). Apo Faris qehremanê şanikan o. Senî ke luye şanikan de sembolê hîlekarî û aqlî ya, Apo Faris kî însanan temsîl keno. Ma vajîme pîre hertim meseleyan de est a. A cinîya kale temsîl kena. Apo Faris kî mordemê kalî temsîl keno. Ju kî nameyê Farisî zonê ma ra wo yan zonê armenîyan ra wo, ez aye nêzana, hama xeylêk meseleyan de vêreno ra. Ti qayît kena/kenî ke Apo Faris yan wayîrê arêyî yo yan wayîrê genimî yo. Yan ki haw çuye dano binê pîzeyê heşî ra.
Şima têna şanikan nusenê yan şîîre û romanî de kî eleqedar benê?
Ez reyna şona zîndan. Emrê ma xeylêk serrî zîndan de vêrdo ra. Mi uca de hem tirkî hem kî zonê xo de şîîrî nuştî. Hetta mi tayê şîîrê xo kovare û rojnameyan rê rusnayî. Ma vajîme Azadiya Welat û Vate de vejîyayî. Reyna kovara Verrojî de şîîrê mi weşanîyayî. Ju kî kovara MA ya ke bi destê Mîkaîl Aslan û Gule Mayera weşanîyayêne de vejîyayî. Bi kilmî şîîrê mi est ê, hama mi zêde kûr nênuştî. Ez hênî vajî. Nuştişê romanî rê ez homa cesaret nêkena. Tirkî roman û kitabê min ê hîkayeyan est o. Mi rê rexneyê kî yenê û vanê ke “Tûrabî ti qey zonê xo de nênusena/nênusenî”. Ê heqdar ê. Bandora asîmîlasyonî sereyê ma de zaf a. Hama ez wazena rojê zonê xo de roman binusî. Eke ez bieşkî, zaf çîyode rind beno. Tayê hevalî vanê “kitabê ke to bi tirkî nuştê, biaçarne zonê ma.” Nêzana luzum keno yan nêkeno. O kî mumkun o.
Ganî ma pêro; sîyasetmedarî, nuştoxî, hunermendî wayîrê zonê xo bivejîyê û zonê xo de binusê. Na babete de fikrê şima çik o?
Xora ma binê kulturê serdestî de zaf mendîme. Ma qebûl bikerîme, nêkerîme, ma vanîme ke “nika ma zonê xo de binusîme, çend tenî wanenê ke!”. Ma vanîme ke “kes nêwaneno, ez tirkî binusî ke wa zaf mordemî biwanê.” No nêzdîbîyayîşê ma rind nîyo. Gere ma zonê xo ser şerîme. No kitabê mi “Waya Di Birayanê Pê Hawt Koyan” ez zana helê kirmanckî de zaf çîyode girs nîyo. Emegode pîl o? Nê. Mi ra raver xeylêk hevalan emego girs dayo. Tayê hevalan emrê xo dayo. Mi no kitab arê da û ard meydan. Reyna ez vana zaf emegode girs nîyo. Hama mi qayît kerd ke şarê ma û hevalan zaf qîymet da ci. Ez bixo zaf şermaya. Miletê ma hende hesretê zonê xo yo û wayîr vejîno. Kam no hel de zonê xo de çîyê binuso, no milet wayîr vejîno. Şarê ma qîymet dano ma.
Ez fikrîyena ke kitabê to beno ke hetê çendînîye ra girs nîyo, hama hetê senînîye ra xeylê erjaye yo… Nika ma naye bizanîme ke, ma zonê xo de 1 hezar kar bikerîme, no kar bedelê 10 hezaranê karê tirkî yo.
Ma êdî êdî biqedînîme. Gelo ti edebîyatê kirmanckî ser o çi fikrîyena? Berhemê ke yenê raşte bes ê?
Nê serranê peyênan de hem helê kitaban hem helê kovaran hem kî helê TV û radyoyî de tayê çîyê muhîmî bîyî. Mîsal Jiyan TV waxto ke awan bî, ez zaf keyfweş bîya. Zaf kelecano girs est bî. Însanê ma seba zonê xo zaf emeg danê û xebitîyenê. Ê zê ma şîîran danê arê û çîrokan nusenê. Tayê est ê, qeyd kenê hama nênusenê. Tayê est ê, belgekîyan virazenê û romanan nusenê. Zerreyê mi naye ra rehet o. Heya no zon binê tehlukeyî de yo. Ma ra tepîya nê neslê newî zonê xo qisey nêkenê. Hama no hel de emegode rind kî est o. Zerreyê zaf însanan dejeno, ê vanê ke “ma seba nê zonî se bikerîme.” Temam! Ma zanîme ke pîyase destê tirkan de, destê kulturê serdestî de û ziwanê tirkî de yo. Hama kokê zonê ma kûr o. Zono şîîrkî yo û zonê Xizirî yo. Zonode delal û tenik o. Gere ma wayîr bivejîme. Xeylêk kesî seba zonê ma xîret kenê. Pere qezenç nêkenê û wazenê ke no zon payan ser vindero. Hêvîya mi est a.
Tûrabî Kîşîn kam o?
Dewa Cafiranî ya Çewlîgî de serra 1965î de ame dinya. Heta lîse Çewlîg de perwerde girewt. Şaredarîya Çewlîgî de zî xebitîya. Mabênê serranê 1995-2014an de 3 reyî kewt zîndan. Pêro pîya 14 serrî zîndan de mend. Xeylêk serrî çapemenîya azade (Ozgur Gundem, TV10, PÎRHA û CAN TV) de xebitîya. Nika wareyê kirmanckî de xebatanê xo rê dewam keno.
