Dêrsim tarîxê Kurdistanî de şaristanêko taybet o. Hetê kultur, nasname û kamîye ra wayîrê cayêkê balkêşî yo. Mîtraîzm, zerdeştîye, xirîstîyanîye, îslamî ra xeylêk rêçan teşmîl keno. Ma na meqaleya xo de hetê etîmolojî ra bale anjenê çekuya Dêrsimî ser û tarîxê ci rûkî analîz kenê.
Derheqê Dêrsimî de tarîx de xeylêk pênaskerdişî est ê. Merdim reya verêne nuşteyanê mixî yê Hîtîtan de raştê pênaskerdişê herêma Dêrsimî yeno. Hîtîtan seba herêma ke ewro Erzîngan, Xarpêt û “Tuncelî” tede yê pênaskerdişê sey “Išuwa, Pahhuwa, Zuppa” şuxilnayêne. Kitabê vilawekan o ke bi destê Unîversîteya Munzurî ame amadekerdene de cigêrayox Serkan Erdogan nuseno ke Urartuyan zî herêma Dêrsimî de serdestîye awan kerde û na herême sey “Şupa (ne/î)” name kerde. No name hetê Asurîyan ra zî ame xebitnayene. Dewrê entîkî de pênaskerdişê herême bedilîya. Herêma Firatê Corênî sey “Sophene/Sophanene” ameye pênaskerdene.
Badê cû seba herême nameyê Dêrsimî zî şuxilîya. Derheqê ristimê çekuya Dêrsimî de çend hîpotezî est ê. Goreyê hîpotezêkî cografyanas û tarîxnasanê yewnanan herêma Dêrsimî sey “Daranîs” name kerdêne. Pawitoxê nê hîpotezî nusenê ke Dêrsim çekuya Daranîsî ra yeno ware. No hîpotez bi destê zafêrîyêka cigêrayoxan raşt hesibîyeno. Mîsal Nurî Dêrsimî û Mehmet Bayrak nê hîpotezî pawenê.
Der Sîmon û Dêrsim
Derheqê rîçikê çekuya Dêrsimî de hîpotezêko bîn est o. Goreyê cigêrayoxanê armenîyan çekuya Dêrsimî nameyê “Der-Sîmonî” ra yena pê. Nê konteksî de cigêrayox Sarkîs Seropyanî rojnameyê Agosî rê meqaleyêke nuştbî. O nuseno ke heta serra XVII. merdim raştê çekuya Dêrsimî nêno. Serra 1604î de celalîyî hêrişê herêma Dêrsimî kenê û bi taybetî vera armenîyan teda û zulm kenê. Tayê armenîyî remenê şaristananê bînan, tayê zî seba ke welatê xo de biciwîyê îtîqatê xo bedilnenê. Çend dewan de armenîyî cayê xo cavernêdanê û vera celalîyan herêma xo pawenê. Tayê dewan de armenîyî seba felatî papaz “Der Sîmonî” ra hetkarîye wazenê. Der Sîmon înan rê derbasbîyayîşê ver bi elewîye pêşnîyaz keno. Sarkîs Seropyan nuseno ke Der Sîmon zî elewî beno û nameyê xo sey Seyîd Alî vurneno ya. Dima ra hewşa kurêsijan de pîrê pîran beno. Armenîyê ke Der Sîmonî ra hetkarîye genê, herême sey Der Sîmon pênas kenê. Nuştox Seropyan dîyar keno ke meseleya Der Sîmonî “mît” nîya, eksê ci derheqê ey de çimeyê şênberî est ê.
Der û sîm
Tayê çimeyan de çekuya Dêrsimî bi hawayêkê bînî yena formulekerdene. Bi înan farsî “der (ber/kêber)” û “sîm (sêm)” yenê pêser û çekuya Dêrsimî anê ware. Nûrî Dêrsimî nuseno ke eşîra Qoçanî na herême sey berê Kurdistanî yê sêmî hesibnena. No pênaskerdiş hema zî mîyanê cigêrayoxan de yeno nîqaşkerdene.
Şerê Çaldiranî de Dêrsim
Seke cor de ame nîşandayene, Dêrsim binê serdestîya xeylêk şaran de ciwîya. Ma bi taybetî bala xo bianjê demê Dewleta Osmanîyan. Tarîxnase Kîbar Taşe derheqê na babete de meqaleyêka rûmetine nuşte. Yeno zanayene ke serra 1514î de mabênê artêşa Osmanîyan û Safevîyan de şerêko gonîn qewimîya. Peynîya şerî de Selîmo I. vera Şah Îsmaîlî serkewte bî. Şerî ra raver merdimanê (Nur Alî Halîfe) Şah Îsmaîlî Dêrsim de tayê aktîvîteyê îtîqatî kerdêne. Tewr zîyade îdarekarê Çemişgezekî Haci Rustem Begî Nur Alî Halîfeyî reyde pêkerd û Şah Îsmaîlî ra bext waşt. Gama ke Selîmê I. herême girewte binê bandora xo, konfîgurasyonê herême zî bedilîya. Artêşa Selîmê I. Haci Rustem kişt û dima ra lajê ey Pîr Huseyîn Beg Dêrsim de kerd serdest. Bado Pîr Huseyîn Beg û Biyikli Mehmet Paşayî pîya Pulur de hêrişê vera Nur Alî Halîfeyî kerd. Netîce de Pîr Huseyîn Beg îdarekarê Çemişgezekî bî û herêma Dêrsimî dekewte binê kontrolê Dewleta Osmanîyan.
Sancaxê Çemişgezekî
Selîmê I. waştêne heme Kurdistanî bigêro binê bandora xo. Na çarçewa de Îdrîs-î Bedlîsî sey “xizmetkar” şuxilna û şirawit hetê beganê kurdan. Îdrîs-î Bedlîsî ê qan kerdî û 25 beganê kurdan Selîmê I. rê mektuba “îtaetî” erşawite. Na mektube ra dima Amed zî leteyê Dewleta Osmanîyan bî. Serra 1514î de eyaletê “Dîyarbekîrî” ame awankerdene û Biyikli Mehmet Paşa sey îdarekar ame tayînkerdene. Mîyanê nê eyaletî de sancaxê Çemişgezekî zî estbî. Nê sancaxî erdê “Tuncelî”, Erzîngan û tayê herêmê Meletî teşmîl kerdêne. Pîr Huseyîn Begî sancaxê Çemişgezekî îdare kerdêne. Kîbar Taşe nusena ke goreyê defterê tahrîrî yê 1518î sancaxê Çemişgezekî de 19 nahîyeyî û 399 dewî estbî. Sancaxê Çemişgezekî heta seserra XIX. dem bi dem girêdayîyê eyaletanê Dîyarbekîr, Erzîrom û Madenî bî.
Sancax û wîlayetê Dêrsimî
Seserra XIX. de Kurdistan de şert û mercî bi hawayêkê xorî vurîyayî. Dewleta Osmanîyan statuyê xeylêk mîranê kurdan ci ra girewtî. Awanîya eyaletan ser newe ra ameye serûberkerdene. Na çarçewa de sancaxê Çemişgezekî de zî vurîyayîşê îdarî qewimîyayî. Nameyê sancaxî êdî “Dêrsim” bî. T
arîxnas Taşe vana ke reya verêne nameyê Dêrsimî dîya sancaxêkî. No sancax serra 1848î de amebî awankerdene. Raver girêdayîyê eyaletê Dîyarbekîrî bî, dima ra eyaletê Xarpêtî û peynîye de eyaletê Erzîromî bî. Serra 1880î de statuyê sancaxî bedilîya û wîlayetê Dêrsimî ronîya.
Estbîyayîşê nê wîlayetî zî zêde derg nêbî. 8 serrî tepîya statuyê wîlayetî wedarîya. Cigêrayoxî vanê ke sebebo sereke ekonomîk bî. Çike “şîyayeyê” wîlayetî kewtbî.
Awanîya wîlayetê Dêrsimî ya îdarî eserê bi sernameyê “Memalîk-î Devlet-î Osmanîyye” de ca gena. Goreyê nê kitabî di sancaxê wîlayetî estbî: sancaxê Xozatî û sancaxê Mazgêrdî. Zerreyê sancaxê Xozatî de qezayê bi nameyê Xozat, Çemişgezek, Çarsancak, Duzîk, Ovacik estbî. Qezayê sey Mazgêrd, Kizuçan, Perî, Kizil Kîlîse zî pabesteyê sancaxê Mazgêrdî bîyî. Nê çimeyî de yew zanayîşo bîn o balkêş est o. Ey de nusîyeno ke “şarê wîlayetê Dêrsimî pêroyî kurdan ra yeno ware.”
Mutîa û gayr-î mutîa
Dewleta Osmanî kurdê Dêrsimî binê dide kategorîyan de hesibnayî. Cigêrayox Abdulkadîr Gul nê kategorîyan sey “ahalî-î mutîa” û “ahalî-î gayr-î mutîa” zelal keno. Yewna zî îdareyê tirkan Dêrsim sey “Dêrsimê Teberî” û “Dêrsimê Zerreyî” kategorîze kerdbî. Nê konteksî de “ahalî-î mutîa” Dêrsimê Teberî de “ahalî-î gayr-î mutîa” zî Dêrsimê Zerreyî de ciwîyêne.
Zanîyeno ke Dêrsimê Teberî deşte û bazarî ra nêzdî bî. Nê semedî ra vera îqtîdarî nêzdîbîyayîşêko “nerm û germ” peyda bî. Dêrsimê Zerreyî de eksê ci atmosferêko bîn estbî. Na herême zafane koyin bîye. Şarê ucayî zî deyra têkoşer bî. Tîpolojî de “vileçewtkerdiş” çînbî û şar wayîrê nasname, kultur û kamîya xo vejîyayêne.
Newe ra sancax
Serra 1888î de wîlayetê Dêrsimî reyna ravurîya bi sancax yan “mutasarrifîye”. Êdî sancaxê Dêrsimî girêdayîyê wîlayetê Xarpêtî bî. Heta serra 1918î nê statuyî dewam kerd. Nê prosesî de merdim Dêrsim de raştê xeylêk nahîyeyan yeno. Dewleta tirkan plan kerd ke serekanê eşîran tayînê nê nahîyeyan bikero û mîyanê înan de “aîdîyet” awan bikero.
Wîlayetê “Tuncelî”
Badê ke serra 1923yî de Komara Tirkîya ronîyaye, pergala îdarî zî biney bedilîyaye. Goreyê Qanûnê Bingeyî yê 1924î “wîlayet, qeza û nahîyeyî” ameyî awankerdene. Êdî sîstemê “sancaxî” wedarîya. Badê cû serra 1945î de ziwanê qanûnê bingeyî ame tirkkerdene û na çarçewa de “îl, îlçe û bucakî” şuxilîyayî. Komara Tirkîya de heta serra 1935î fermîyet de wîlayetê Dêrsimî estbî. 25ê kanûna 1935î de Derheqê Îdareyê Wîlayetê Tuncelî de Qanûnêkê bi numreyê 2884î vejîya. Dima ra 4ê çeleyê 1936î de Wîlayetî Dêrsimî bi hawayêkê fermî wedarîya. Baytar Nurî Dêrsimî kitabê xo yê bi sernameyê “Tarîxê Kurdistanî de Dêrsim” de nuseno ke îdareyê Mustafa Kemalî qerarê “îmhayê Dêrsimî” girewtbî. Xora serra 1936î de demê akerdişê parlamentoyî de Mustafa Kemalî wina vatbî: “Mîyanê karanê ma yê zerreyî de asta tewr muhîme est a, a zî meseleya Dêrsimî ya. Karê rîçik ra birnayîş û pakkerdişê na dirbetîye, na kula tersdare bedelê ci se beno wa bibo ganî bêro kerdene. Na çarçewa de seba girewtişê tedbîranê lezabezî ganî hukmatî rê heme selahîyetê hîrayî bidîyê.”
Polîtîkaya “apartheîdî”
Dewleta tirkan serranê 1937-1938an de pêşnîyaze yan fermanê Mustafa Kemalî ard ca û bi hezaran dêrsimijî qir kerdî. Dima ra heta seserra XXI. polîtîkaya “apartheîdî” domnena. Kultur, ziwan, nasname, bawerîya Dêrsimî na seserre de çi heyf ke raştê çînbîyayîşî yenê.
