Tarîxê kirmancan xeylê rengin û dewlemend o. Cayê Dêrsimî zî nê tarîxî de balkêş o. Hetê kultur, ziwan û tradîsyonan ra cîya yo. Dêrsim de xeylêk şexsîyetê bêmergî û rûmetdarî ciwîyayî. Mîyanê înan de nameyê kemanecen û şaîr Silê Qijî (Silemano Qij) deyra muhîm o. Ma do na meqale de qalê cuye û hunerê Silê Qijî bikerê.
Derheqê cuya Silê Qijî de xeylêk cigêrayîşê akademîsyen Dr. Daîmî Cengîzî est ê. Goreyê zanayîşê Cengîzî Silo Qij serra 1912î de dewa Milanî (Milû) de ame dinya. La no tarîx mîyanê cigêrayoxan de binîqaş o. Mîsal Martîn Greve eserê xo yê bi nameyê “Neither Âşık nor Dengbêj – The Lament Singers from Dersim (Tunceli) (Ne Aşik, ne zî Dengbêj – Dêrsim ra Deyîrbazê Şînî)” de dîyar keno ke Silo Qij serra 1918î de maya xo ra bî.
Daîmî Cengîz nuseno ke pîrika Silê Qijî 21ê adare de destê sodirî de şîya hênî. Aye nîyadayo ke dar û ber ameyo secde. Goreyê îtîqatê elewîye cade çîtike sereyê xo ra veta, eşta serê dare û nîyazê xo kerdo: “Heqo teala! To ra yew miradê mi est o, wa neslê mi rê şaîrîye bide”. Na çarçewa de Silo Qij vano ke nê miradî ra tepîya pîyê ci Silê Gurî, bixo, lajê ci Heyder û tornê ci tradîsyonê şaîrîye domna û hema zî domnenê.
Pîyê Silê Qijî û Şêx Seîd
Cuya Silê Qijî ser o çimeyêko tewr girîng bêguman belgeyî yo ke bi destê Bulent Boralî ameyo antene yo. Nê belgeyî de kemanecen xeylê melumatanê balkêşan dano. Silo Qij vano ke ey nameyê pîyê xo girewto. Ey ra ver pêro birayê ci merdê. Gama ke Silo Qij bîyo, dormeyê dewa înan de zanyarêkî vato ke nameyê pîyê ci bidê ey ke wa nêmiro. Bi nê hawayî nameyê pîyê ci Sileman dîyayo ey. Silo Qij belgeyî de cuya pîyê xo ser çîyêkê balkêşî pare keno. Vano ke pîyê ci demê Xoverdayîşê Şêx Seîdî de bi fermanê dewleta tirkan erşawîyayo bi Palu. Tîya de tewrê tayê pêkewtişan bîyo û dima agêrayo. Gama ke agêrayo, dinyaya xo bedilnayo. Zanîyeno ke wextê Xoverdayîşê Şêx Seîdî de nêzdî 2 hezar dêrsimijan hemverê Şêxî lej kerdbî. Tayê cigêrayoxî nusenê ke îdareyê Mustafa Kemalî seba ke dêrsimijan qanalîze bikero, argumanê “xîlafet û şerîatî” sey hacet şuxilnabî. La pêro dinya zana ke Şêx Seîdî eslê xo de azadîya Kurdistanî armanc kerdbî. Bêguman seba girewtişê paştîya şarî vatişê dînî şuxilîyayî.
Eşîra Mîlanî
Silo Qij belgeyî yo ke cor de behsê ci bî de vano ke pîyê ci Xoverdayîşê Şêx Seîdî ra yew serre dima yanî dormeyê 1926î de merdo û o wext bixo 10 serrî bîyo. Tîya de yewna derheqê tarîxê rojbîyayîşê Silê Qijî de nîqaş qewimîyeno. Goreyê belgeyî merdim eşkeno vajo ke Silo Qij serra 1916î de ameyo dinya. Şaîro bêmerg belgeyî de ano ziwan ke nameyê eşîra ci Mîlan o.
Domanîye de kemane musaye
Key ke Silo Qij 5 serrî bîyo, pîyê xo ra kemane musayo. Ê pîya şîyî veyveyan û merasîmanê îqrarî. Na çarçewe de Silo Qij wina vano: “Gama ke ma şîyêne veyve, mi kemane xelet cintêne. Pîyê mi hêrs bîyêne, dayêne mi ro û vatêne ‘lawo rast bicine’. Badê ke pîyê mi merd, ez têna şîyêne veyveyan.”
Domanê Silê Qijî
Akademîsyen Daîmî Cengîz nuseno ke demê Terteleyê Dêrsimî de Silo Qij zewicîyaye bîyo û wayîrê domanan o. Silo Qij dewamê ci wina zelal keno: “Serra 1938î de di lajê mi est bî. Ez rojêke şîya veyve. Uca de yew merdimo ke leşkerî ra ameyo de nêweşîya gerrî est bîya. Mi no gerr girewt. Domananê mi ra yew hîrê serrî bî, o bîn 6 aşmî bî. Ez ameya, keye de kewta ra. Ê domanan mi ra gerr girewt. Ez şîya, doktorî ra derman waşt. Oxina ke sey axûyî bîyo. Mi derman kerd pira. Domanan ra yew siba, o bîn zî şan de merd. Bado yew lajê mi Erzîrom de leşker bî. O dem Gimgim de erdlerz beno, o zî hetkarîye keno. Cemse tirr ra şona cêr û ey bi embazanê xo uca de mirenê.”
Şuwara Sayderî
Seke zanîyeno erdlerzê Gimgimî serra 1966î de qewimîyeno. Cenazaya lajê ci Şah Haydarî (Sayder) anê dewe. Silo Qij verê cenaza de pê kemana xo rayra şino û Sayderî rê şuwareyêke vano.
Ewro zî na şuware şarê Dêrsimî dana berbayene. Nuştox Cemal Taş na şuware meqaleya xo ya bi sernameyê “Silo Qij Rest Heqîya xo” de dano. Şuware ra beşêko kilm wina yo:
Dayê Erzurum o, kilê Erzurum o,
Sayderê mi cade de şono,
Têlê Sayderê mi amo seba Tuncelî wiy biko,
Kam o, kes mi ra beyan nêkeno,
Vano havalo! Ti ke heqî nas kena,
Ti ke sona, pîyê mi rê derdinî rê vaje,
Bakilê mi efkâr meke, Sayderê mi ê eskerî yo,
Lajê to mekteb û taşil ra vejîyo,
Nê cîgerê to xizmetê xo kerdo,
Teskeraya mi qumandanîya ordîya 3. kerda pirr,
Ax! lajê to meste haw yeno,
Sayderê to haw meste yeno,
Vernîya sima hazir o nêro,
Waxto ke tabuta vosnê min ê qerî arde, şîya baxçeyî de nêro,
El û qom amê, Sayderê mi ser berbenê,
Adir kuwto kemer û dare ser de, derdê cîgerê mi rê vêseno…
Kemane Silo Qij xelisna
Çarenusê Silê Qijî bitaybetî wextê Terteleyê Dêrsimî de xeylê balkêş o. Kemana ci çarenusê ey dîyar kerdbî. Silo Qij pêvînayîşê ci yê bi Cemal Taşî de vano ke leşkeran o berdo qerekol. Uca de Pulur ra yew çawiş est bîyo. Nameyê ci Şukru bîyo. Leşkeran waşto ke Silê Qijî bikişê, labelê nê çawişî destûr nêdayo. Çawişî vato ke o şaîr o û kemane cineno. Silo Qij bado ca bi ca, alaye bi alaye fetilîyayo, leşkeran rê kemane cinita û kilamî vatê. Leşkeran zî reqs kerdo. Nê konteksî de Silo Qij wina qisey keno: “Nan û sola pî û kalikê şima bo, ez sayîya kemane ra xelisîya. Hênî nêbîyêne, înan ez zî kiştêne.”
Edene ra ver bi Dêrsim
Goreyê zelalkerdişê Daîmî Cengîzî Silo Qij serranê 1950an de Edene de mend. Labelê uca de zêde rehet nêbî. Çike hertim bîrîya Dêrsimî kerdêne. Bi nê hawayî bira agêrayîşê bi Dêrsimî daye. No dem domanê ci yo qijkek mireno.
Silê Qijî rê zaf dejêko giran beno. O wazeno ke meyîtê domanê xo bero Dêrsim. Labelê hetê ekonomî ra rewşa ey rind nêbîye. Peynîye de çareserîyêke dîye. Meyît mîyanê doşekî de pîşt û sey cila bagajî da otobuse. O, laj û cinîya ci mabênê xo de qerar da ke otobuse de nêberbê. Ganî ramitoxê otobuse çax nêkero. Heta garajê Xozatî yê Xarpêtî nêberbayî. Uca de ciniştî otobusa Dêrsimî. Cinîya Silê Qijî na rey xo nêgêna pê û fîrqefîr berbena. Netîce de cenaza domanî ameye berdene bi Dêrsim.
Dêrsimijan ra razî yo
Badê cû Silo Qij şîyêne veyveyan û debara xo zafane bi kemana ci kerdêne. Gama ke o şîyêne şayîyan yan veyveyan, uca de keyf û kelebut bîyêne. Hunermend Ferhat Tunç zelal keno ke înan domanîya xo de têna seba nameyê Silê Qijî şîyêne veyveyan.
Senî ke kemanecen çimanê şarê Dêrsimî de rûmetdar bîbî, hende zî şar çimanê Silê Qijî de rûmetgiran bîbî. Şaîrî pêvînayîşê bi Daîmî Cengîzî de wina vatbî: “Ez şarê Dêrsimî ra zaf şa ya. Ez merdimêko feqîr bîya. Mi domanê xo bi pereyanê ke dêrsimijan seba karê muzîkê mi dabî pîl kerdî. Heq înan ra razî bo. Ez naye caran înkar nêkena.”
Silê Qijî dinyaya xo bedilnaye
Şaîr û kemanecen Silo Qij 14ê kanûna 2019î de şî heqîya xo. Mezela ci dewa Milanî de ya. Ey peyê xo de kilam û şuwarayê qedrberzî verdayî. Zerrîya şarê kurdî de heta peynîya dinya do bicîwîyo.
