Rastiyeke tal e ku li Tirkiyeyê ji aliyê sazî û mekanîzmayên dewletê ve li ser zimanê kurdî hewldaneke cidî ya asîmîlasyonê heye. Lê mixabin navenda herî girîng a vê hewldana dijwar meclîsa tirk e. Di dema ku gelên cîhanê li ser mijarên balkêş ên wekî îstîxbarata çêkirî, veguhestina stêran û lêgerîna jiyanê li gerstêrkên cihê di nav pêşbaziyek bilez de ne, Meclisa Mezin a Tirkiyê (TMMB) qebûl nake ku zimanê kurdî ku yek ji zimanên herî kevn e, nas bike. Di hemû civîn û bûyerên bi cîhanê re, zimanê kurdî hebûna vî zimanî bi bikaranîna têgeha nezelal “X” înkar dike.
Çareseriya pirsgirêka zimanê kurd
Tirkiye di perwerdehiyê de bi redkirina zimanê dayikê nêzîkatiya xwe ya netew-dewletê ya sedsala 20‘emîn didomîne. Ev rewş hem neheqî û hem jî nerazîbûnê çêdike. Tirkiyeya ku ji têgihîştina yekçandî ber bi avahiyeke pirçandî ve diçe, bi vê helwesta tund re anakronîst xuya dike. Destûrdana bikaranîna zimanê zikmakî di perwerdeyê de dibe ku ji bo Tirkiyeyê gaveke rast be. Helwesta Tirkiyeyê bertek nîşan dide ji ber ku ew mafên welatiyên kurd ên ku daxwazên welatên biyanî dikin red dike. Çareseriya vê pirsgirêkê ew e ku di perwerdehiyê de zimanê zikmakî bi kar bîne û kurdî bi awayekî azad bikar bîne.
Di vê rewşê de, mîraseke hêja û nasnameyeke cuda ya civakê temsîl dike. Wendabûna zimanan jî tê wateya windakirina beşek ji çand û cihêrengiyê. Hem dem û hem jî hewldan, her ku hûn wê bixwînin, hûn bêtir bixwînin. Di vê navberê de ji bo tenê navgîneke ragihandinê, amûreke bîranînê girîng e ku an dîrok, çend û tevna hestyariyê, an jî civakê hildigire. Di vê çarçoveyê de ji bilî kampanyayên ji bo windakirina zimanan, gelek lêkolîn ji hene û bandoreke mezin li ser girîngiya zimanan dikin
Nîqaşa li ser zimanê kurdî li qada navneteweyî berdewam dike
Zanyaran skanên mêjî yên 94 axaftvanên xwemalî yên du zimanên cihê analîz kirin û dîtin ku zimanê ku em tê de mezin bûne dikare bandorê li hêza têkiliyên di mêjî de bike. Ev lêkolîn bi bikaranîna wênekêşiya rezonansê ya magnetîkî (MRI) li ser du komên dayikên alman û kurd hate kirin. Encamên wêneya bi rezîliya bilind destnîşan kir ku rêbazek bi navê “spread-hard image” hate bikar anîn da ku ne tenê anatomiya mêjî lê di heman demê de girêdanên di navbera beşên cûda yên mêjî de jî hesab bike. Li gorî daneyên ku hatine berhevkirin, tê dîtin ku maddeya spî ya şebekeya ziman xwe bi girêdan, hewcedarî û pirsgirêkên zimanê dayikê ve diguncîne
Daxuyaniya nivîskarê dawî yê lêkolînê wiha ye: “Bi kurdî û erebî têkiliya nîvê çep û rastê yê mejî ji ya almanên xwecihî xurtir e.” “Ev pêşketin di warên zimanên semantîk de jî hatiye dîtin û dibe ku bi pêvajoyên tevlihev ên dengbêjiya semantîk û kurdî ve girêdayî be.” Lêkolîneran diyar kirin ku axêverên xwemalî yên almanî bi tora zimanê çepê re têkiliyek bihêztir heye. Ew destnîşan dikin ku dîtinên wan dibe ku ji ber pêvajoya hev-avakirina tevlihev a ku ji hêla rêza peyva azad ve hatî afirandin û dûrbûna mezin a di navbera hêmanên hevokê de ku bi almanî ve girêdayî ye be. Têkiliya mêjî ji hawîrdorek pêk tê ku bandorên fêrbûnê di zaroktiyê de û pêvajoyên cognitive di mezinan de, nemaze şiyana ramanê çêdike. Lekolînwan agahdariya nû peyda dikin ka mêjî çawa bi daxwazên cognitive re têkilî dike. Ravekirina lêkolînê bi kurtî wiha ye: “Tora zimanê me yê normal ji zimanê me yê zikmakî pêk tê. Ev lêkolîn yek ji wan lêkolînên pêşîn e ku cûdahiyên girîng di navbera mejiyê mirovên ku bi zimanên cihê diaxivin belge dike. Ji ber vê yekê, dibe ku me rêyek dît em cûdahiyên navkesî di pêvajoya mêjî de lêkolîn bikin.” Ev dibe ku ji me re bibe alîkar ku em bandorên zimanên cihêreng ên li ser mêjî bêtir fam bikin, bandora cûdahiyên zimanî yên li ser mêjî hîn jî yek ji wan deveran e ku bi tevahî nehatiye lêkolîn kirin. Lêkolîneran têkiliyek bihêztir di navbera nîvkada mêjî de di kurdî û erebîaxêv de li gorî almanîaxêvên xwemalî dîtine. Ev vedîtin bandora kûr a ziman li ser mêjî eşkere dikin û ku zimanên cihê dikarin di mejî de pêvajoyên cuda yên zanînê biafirînin.”
Lêkolîner hîn jî li ser vê mijarê bêtir daneyan berhev dikin. Encamên wan dê ji me re bibin alîkar ku em baştir fam bikin ka mêjî çawa bi pêvajoya ziman re têkilî dike û ziman di xebata mêjî de çi rola dilîze. Dibe ku ev xebat di pêşerojê de di pêşxistina nêzîkatiyên fêrbûna ziman û pêvajoyên zanînê de rolek girîng bilîze.
Wekî din, ev dane dikarin têgihiştinek kûr a struktur û fonksiyonên tevlihev ên mêjî peykêş bikin. Bi taybetî, dibe ku agahdariya nû der barê “Ka em çawa difikirin û kapasîteya me ya ramanê çawa çêdibe” derkeve holê. Ev bi gelemperî di warê zanistên cognitive de beşdariyek girîng dike.
Di dawiyê de, ev lêkolîn der barê cûdahiyên di navbera mejiyê mirovên ku bi zimanên cihê diaxivin de agahdariya girîng dide. Fêmkirina tam wateya van cûdahiyan û çawaniya wan dikare ji me re bibe alîkar ku em der barê fêrbûna ziman û bandora ziman de li ser fonksiyona cognitive ya mêjî bêtir fêr bibin. Ev yek bi taybetî girîng e. Ji ber ku em di cîhanek pirzimanî de dijîn û ziman di jiyana me ya civakî, çandî û cognitive de rolek mezin dilîze.
Wekî encam, ev lêkolîn hem ji zimannasî û hem jî ji neuroscience re bi peydakirina agahdariya nû li ser bandora ziman li ser pêşkeftina mêjî tevkariyek girîng dike. Lekolînwan dê lêkolîna li ser “Ka tora ziman û girêdanên mêjî yên di mêjî de çawa di navbera axaftvanên zimanên cihê de cûda dibin” bêtir berdewam bikin.
Dûv re ekîba lêkolînê plan dike ku di şeş mehên fêrbûna almanî de guhertinên pêkhatî yên demdirêj di mejiyê mezinên kurdî û erebîaxêv de lêkolîn bike.
Ji ber zextên polîtîkayên hikûmetê li çaraliyê cîhanê bi hezaran ziman winda dibin. Her çend ev rewş bi gelemperî wekî pêvajoyek xwezayî û neçar tê hesibandin jî, ew bi rastî pêvajoyek xwezayî ye ku tê de divê ziman nifş bi nifş were derbas kirin û nûkirin. Hikûmet û polîtîkayên zordar vê pêvajoyê asteng dikin, nahêlin civak bi zimanê xwe yê zikmakî biaxivin û bi sûcê windakirina zimanê xwe bawer bikin. Ev rewş zanîna serwer, zalim û desthilatdariyê tê dîtin û weke rastiyeke gerdûnî tê pêşkêşkirin.
Zehmeta ziman nexweşiya Afazî derdixe hole
Axaftin, têgihiştin, xwendin û nivîsandin: Ji bilî derbirrînên rû û îşaretan, ev jêhatîbûnên bingehîn in ku ji bo danûstendina navkesî bingehîn in. Ji kêmbûna yek an çend ji van şiyanan re afazî tê gotin. Afazî yek ji nexweşiyên cihêreng e ku bandorê li pergala zimanê mirovan dike. Peyva aphasia ji Yewnanî hatiye wergirtin û tê wateya tiştek mîna “missing language“. Di vê rêbernameyê de hûn ê der barê vê nexweşiya ziman de bêtir fêr bibin: Bi rastî mebesta wê çi ye, ew çawa dikare di zarokan de û di pîrbûnê de pêş bikeve, çi formên wê hene û çi dermankirin û alîkarî hene. Tê zanîn ku axaftina bi darê zorê ya zimanekî dibe ku bibe sedema afaziyê, wek ku dibe di kurdên ku nikaribin zimanê xwe pêş bixin. Wateya afaziyê di çarçoveya zimanê kurdî de bi gelek awayan tê şîrovekirin. Yek ji ber şert û mercên siyasî û civakî dibe ku dijwariya gihîştina perwerdehiya ziman be. Dibe ku li herêmên ku zimanê kurdî lê tê tepisandin pêşketina ziman a bisînor çêbibe. Ev rewş bi mecazî wekî celebek “afaziya” tê dîtin, ji ber ku şert û mercên pêwîst ji bo pêşkeftina tam a jêhatîbûna ziman tune ne. Ez ê di gotara xwe ya pêş de rola afaziyê di çarçoveya zimanê kurdî de bi berfirehî nîqaş bikim.
Bi zimanê kurdî ji hezarî zêdetir weşanên wêjeyî hene. Baba Tahiriye Uryan (Hamedanî) nivîskarê yekemîn berhema kurdî ya nivîskî ye. Navên din ên girîng ên ku di edebiyata kurdî de cih girtine Melayeya Cizîrî, Feqiye Teyra, Ehmede Xanî ne. Kurdî di pêkhatina zimanê edebî yê nivîskî de di heman demê de bi îngilîzî pêş ket; Pêvajo beriya rûsan sed sal dest pê kir. Zimanê kurdî xwedî bingeheke mayînde û dewlemend e û wê hebe.
Lê hin rapor hişyarî didin ku ji sedî 90’ê zimanên cîhanê ji ber globalbûnê dê winda bibin. Dema ku berhemên devkî û nivîskî yên zimanekî bimirin, dibe ku ne gengaz be ku ew ziman vejîne, lê bê guman ew pir dijwar e.
Perwerdehiya ziman pêvajoyeke heta hetayê ye. Zarokên me bi asîmîlasyonê bi zimanekî ji zimanê xwe yê zikmakî cudatir tên perwerdekirin û ev yek jî bandoreke mezin li rewşa derûniya wan dike. Beriya her tiştî divê em bala xwe bidin zimanê xwe yê zikmakî û perwerdehiya bi wî zimanî bidin.
Di vê formê de mîraseke hêja ye û nasnameyeke cuda ya civakê temsîl dike. Wendakirina zimanan jî tê wateya windakirina hin çand û cihêrengiyê. Hem dem û hem jî hewldan, hûn çiqas bêtir dixwînin, hûn bêtir dixwînin. Di vê navberê de, ew tenê navgînek ragihandinê ye, bîranînek an amûrek girîng e ku dîrok, hejmar û tevna hestyarî ya civakê hildigire.
