Seserra XIX. de mabênê Rûsyaya Çarî û dewleta Osmanîyan de hemberîyêka girde estbî. Wirdî hêzan waşt Qafqasya, Kirim, Anatolîya, Deryayo Sîya û Trakya ser o serdestîye awan bikerê. Na çarçewa de tayê şerî kerdî. Nê şeran ra yew Şerê Kirimî yo. Ma na meqale de do Şerê Kirimî de têkilîyanê kurd û rûsan analîz bikerê.
Seke yeno zanayene, payîz 1853 de mabênê Rûsya û dewleta Osmanîyan de girawa Kirimî de şer qewimîya. Şer mîyanê demêkê kilmî de cografyaya hîra de vila bî. 3 cepheyê şerî estbî: cepheyê Ewropa yan Tuna, cepheyê Kirimî û cepheyê Qafqasya. Bitaybetî cepheyê Qafqasya semedê tarîxê kurdan xeylê balkêş o.
Şerê Kirimî de tayê kurdan hetê Rûsya de, tayênan zî hetê tirkan de ca girewt. Bêguman îdareyê rûsan waştêne ke kurdî ci rê hetkarî bikerê. Nê konteksî de kurdanê şemsedînovan reyde têkilîyêke virazîyaye. No dem serê şemsedînovan de Gulî Cewer (Cafer) Axa estbî. Mabênê Cewer Axa û îdareyê çarî de zî têkilîyê nêzdî estbî. Xora Cewer Axayî no dem mîyanê artêşa rûsan de sey ofîserî wezîfe girewtêne. Tarîxnas N. Z. Mosakî û D. Pîrbarî nusenê ke binê fermandarîya Cewer Axayî de dide alayî ameyî awankerdene. Alaya verêne mîyanê mufrezeya Erîvanî de bîye û zafane kurdanê Erîvanî ra ameyêne viraştene. Alaya dideyêne mîyanê mufrezeya Aleksandropolî (Gumru) de bîye û kurdanê ke paşayîya Qersî ra yê ra virazîyêne. Yeno fikrîyayene ke mîyanê mufrezeya Aleksandropolî de liqêkê êzidîyan o ke 100 merdiman ra ameyêne ware estbî. Tarîxnaso sovyet Celîlê Celîl dîyar keno ke no liq binê fermanê Ahmet Axayî de bî. Mosakî û Pîrbarî nusenê ke têna liqê êzidîyan nê, pêro mufrezeya Aleksandropolî binê fermandarîya Ahmet Axayî de bîye. Ahmet Axa zî birazayê Cewer Axayî bî. Yewîyê kurdan ê ke bi destê Cewer Axa û Ahmet Axayî ameyêne îdarekerdene, binê fermandarîya serhengê rûsî M.T. Lorîs-Melîkovî de bîyî.
Rewşa eşîranê kurdan
No dem mabênê eşîranê kurdan û dewleta Osmanîyan de antagonîzm estbî. Yeno zanayene ke îdareyê Osmanîyan serranê 1830 û 1840an de vera şarê kurdî polîtîkaya “tenkîlî” ardbî ca. Coka mîyanê kurdan de vera Osmanîyan nêrazîbîyayîş qewimîya. Eşîrê sey Cemaldinî, Mîlan, Bezikî, Zîlan, Canûkî/Cûnûkî binê nê şertan de dekewtî şer. Teşrîna peyêne û kanûne 1853 de Qers de hetê Gedîk Verînî de (Başgedîkler) mabênê artêşanê Rûsya û dewleta Osmanîyan de pêkewtişî qewimîyayî. Fermandarê artêşa Rûsya V.O. Bebutov bî, serê yewîyanê tirkan de zî Ahmet Paşa estbî. Yewîyê tirkan pêkewtişan de binkewte bîyî. Netîceya pêkewtişan de eşîrê Cemaldinî, Mîlan û Bezikî derbasê terefê Rûsya bîyî.
Bazîd derbasê rûsan bî
Şerê Kirimî de hamnan 1854 de kurdan rolêko girîng kay kerd. Artêşa rûsan waşt Bazîdî bigêro binê serdestîya xo. Na çarçewa de tarîxnas Celîlê Celîl nuseno ke Fermandarê Mufrezeya Erîvanî K.K. von Vrangelî eşîranê kurdan ê Bazîdî Haydaran û Celalî reyde tayê têkilîyê viraştî. Uca de bitaybetî Gulî Cewer Axayî mabênkarîye kerdbî. Serekanê eşîranê Haydaran û Celalî hetkarîye daye artêşa Vrangelî. Artêşa tirkan no dem binê fermandarîya Behlul Paşayî de bîye. Netîce de temmuze 1854 de Bazîd kewt destê rûsan. Tarîxnaso rûs M.Î. Bogdanov dîyar keno ke nê pêkewtişan de yewîyanê Cewer Axayî zî rûsan rê hetkarîye kerdbî. Goreyê tayê çimeyan pêkewtişanê Çengelî de binê fermandarîya Cewer Axayî de 125 esparê kurdî û artêşa tirkan de 5 hezarî kurdî estbî. Yew zî tarîxnas Firat Sozerî vano ke alaya 1. a ke binê kontrolê Cewer Axayî de bîye ra hîrê esparan lajê Mihoyî Misto, lajê Resulî Axmo û lajê Xaloyî Usivî rê medalya dîyaye.
Xoverdayîşê Yezdanşêrî
Serra 1854î de mîrê Cizîrî Yezdanşêrî vera dewleta Osmanîyan serewedarit. Birastî Yezdanşêrî 1847 de apê xo Mîr Bedîrxanî rê xayînîye kerdbî. Na xayînîye Yezdanşêrî rê meqamêko demdemî ardbî. Labelê çend serrî dima mabênê Yezdanşêrî û îdareyê tirkan de problemê girdî qewimîyayî. Goreyê zanayîşo ke Celîlê Celîl dano, maeşê Yezdanşêrî birîya û nê semedî ra ey dest pê serewedaritişî kerd. Xoverdayîşê Yezdanşêrî heta herêmanê Botan, Colemêrg, Wan, Bedlîs û Musulî vila bî. Xeylêk eşîranê kurdan xoverdayîşî rê hetkarîye kerde. La na hetkarîye qîm nêkerdêne. Coka Yezdanşêrî waşt pê îdareyê rûsan zî têkilîyan bivirazo. Nê konteksî de hem îdareyê rûsan ê Bazîdî hem zî mufrezeya Erîvanî rê tayê mektubî erşawitî. Labelê nê mektuban rê cewab nêdîya. Çend sebebê na rewşe estbî. Yewin, mektubî wextê ci de nêresayî. Dideyin, xoverdayîşê Yezdanşêrî zimistanî yanî demo ke artêşa rûsan hêrişan rê mabên dabî qewimîya. Hîreyin, fermandarîya rûsan Yezdanşêrî rê bawer nêkerdêne û hetkarîye hewce nêhesibnayêne. Baxusus Walîyê Pêroyî yê Qafqasya yê Rûsya N.N. Muravyovî Yezdanşêrî ra zêde bawer nêkerdêne. Peynîye de xoverdayîş binkewte bî. Tarîxnaso rûs P.Î. Averyanov nuseno ke Yezdanşêr serra 1855î de netîceya kayî yo ke bi destê konsolosê Îngilizî yê Musulî ame serûberkerdene teslîmê tirkan bî.
Qers de pêkewtişî
Demo ke xoverdayîşê Yezdanşêrî qewimîya, artêşa rûse seba îşxalkerdişê paşayîya Qersî hewldayîşî kerdêne. No wext Qers de mîyanê kurdan de bitaybetî nameyê Qasim Xanî xeylê şinasnaye bî. Qasim Xan lajê Çongdeve (Çokdeve) Usen Axayî bî. Xora zanîyeno ke Usen Axa verde serekê kurdanê şemsedînovan bî. Celîlê Celîl pare keno ke mîralay Lorîs-Melîkovî Qers de pê Qasim Xanî tayê pêvînayîşî kerdî. Pêvînayîşî 2yê teşrîna peyêna 1854î de dewa Karmîrvankî (Kizil Kîlîse) de qewimîyayî. Hetê Rûsya ra 50 kossakê sînorî û 50 leşkerê rûsî beşdarê pêvînayîşan bîyî. Qasim Xan xeylê keyfweş bîyo û wadê hetkarî dayo artêşa rûsan. Mabênê ey bi îdareyê çarî de têkilîyê bîyayî virazîyayî. Nê konteksî de 23yê kanûna 1854î de bi fermanê berzî yê çar Nîkolayê I. ci rê rutbaya mîralayîye dîyaye. Badê cû Qasim Xanî pêkewtişan de kurdî ver bi artêşa rûsan qanalîze kerdî. Nê pêkewtişan de Cewer Axayî zî rûsan rê hetkarîye dabî. Netîce de artêşa rûsan a ke binê fermandarîya N.N. Muravyovî de bîye, Qers îşxal kerd.
Smolensk de kurdê tepişteyî
Şerê Kirimî de tayê kurdî tepişîyayî. Bêşik nê kurdan bala Rûsyaya çarî ante. Na çarçewa de Akademîya Zanistanê Rûsya ziwannas P.Î. Lerch seba ke derheqê kurdan de cigêrayîş bikero wezîfedar kerd. Lerch serra 1856î de şî gubernîyaya Smolenskî. Tîya de şaristanê Roslavlî de fekakek 100 kurdê tepişteyî estbî. Kurdanê tepişteyan hem kirmanckî hem zî kirdaskî qisey kerdêne. Peter Lerchî nê kurdan ser o 3 aşmî wekinitişê etnografîk û lînguîstîkî kerdî. Lerchî netîce de xebata bi nameyê “Issledovaniya ob Iranskikh Kurdakh i ikh Predkakh Severnykh Khaldeyakh (Derheqê Kurdanê Îranî û Bapîrê ci Keldanîyanê Vakurî de Cigêrayîşî)” weşanaye. Ziwannaso rûs eserê xo de bajaranê ke kurdê tepişteyî ci ra yenê wina rêz keno: “Mêrdîn, Cezîre (wîlayetê Hakkarî), Dêrsim, Mûş û Dîyarbekîr (eyaletê Kurdistanî), Urfa û Bîrecîk (eyaletê Helepî), Xarpêt, Begesne, Meletî, Maden, Arapkîr (eyaletê Xarpêtî), Erzîrom…”
Xabeta Lerchî de kirmancî
Peter Lerchî gama ke dîyalekt û elementê kurdî tesnîf kerdêne, eserê Şerefxanê Bedlîsî yê bi nameyê Şerefname gurenayêne. Goreyê Lerchî ziwanê kurdî de 5 dîyalektî estbî: “kurmancî, kelhurî, lurî, goranî, zazakî.” Wina asîyeno ke Lerchî kirmanckî/zazakî sey elementê ziwanê kurdî hesibnayêne. Na xebate bêguman semedê tarîxê kirmancan/zazayan xeylê girîng a. Çike reya verêne merdim na xebate de raştê metnanê kirmanckî/zazakî yeno. Qeydanê Lerchî de têna çekuya “zaza” çîn a. Bitaybetî “zazaperestî” xebata ey zaf şuxilnenê. La ê tayê raştîyan nimnenê. Yanî tarîxê rastikênî raştera vejenê. Metnan de eşkera yo ke çekuya “kird” zî derbas bena. Merdim gama ke xebata Lerchî waneno, çax keno ke mîyanê Xalef Axa û Daqma Begî de pêrodayîşêk qewimîyayo. Leşkerê Daqma Begî zafane tirk ê. Merdimê Xalef Axayî zî sey “camêrdê kirdan” derbas benê. Tîya de merdimo ke bi Lerchî qisey keno xo sey “kird” pênas keno.
