Seke zanîyeno Mustafa Suphî û 14 embazê ci çele 1921 de Trabzon de bi destê îdareyê Mustafa Kemalî xedarane ameyî qetilkerdene. No qetlîyam hema zî mîyanê komelê Tirkîya û Kurdistanî de yeno nîqaşkerdene. Pêro belgeyî mojnenê ke îdareyê Mustafa Kemalî nêwaştêne fikrê sosyalîzmî erdê Tirkîya û Kurdistanî de vila bibo û coka qetlîyamê Mustafa Suphîyî rê ferman da.
Mustafa Suphî serra 1883î de qezaya Gîresunî ya wîlayetê Trabzonî de ame dinya. Ey wareyê huqûq û komelnasîye de perwerde girewt. Bitaybetî vera polîtîkaya Abdulhamîdê II. meqaleyî nuştî û pergala otokratîke rexne kerde. Key ke 1908 de meşrutîyeto II. ame îlankerdene, ey bi coş û keyfweşîye pêşwazî kerd. Dima ra mîyanê Partîya Îttîhat û Terakkî de aktîvîteyê sîyasî kerdî. Labelê nê prosesî zêde dewam nêkerd. Serra 1911î de kongreya IV. de rayîrê Mustafa Suphîyî û Îttîhatperestan abirîyayî. Tîya de merdim eşkeno vajo ke nê serran Mustafa Suphî de meylêko neteweperest estbî.
Sînop ra heta Rûsya
Mustafa Suphî 1912 de dekewt Partîya Meşrutîyetê Neteweyî ya ke mîyanê ronayoxanê ci de Yusuf Akçura û Ferît Tek estbî. Na partîye vera Îttîhatperestan partîya muxalîfe ya hezdare bîye. Suphîyî rojnameyê Îfhamî de polîtîkaya Îttîhat û Terakkî ya mîlîtarîste û serê karkeran de teda ya ke virazîyaye rexnekerdbî. Naye ser o îdareyê Îttîhat û Terakkî ey rê zorbazîye kerde û Mustafa Suphî nefî kerd zîndanê Sînopî. La Suphî tîya de zêde nêmend, rema û şî hetê Qafqasya. No dem Şerê Dinya yê I. dest pêkerd. Rûsyaya Çarîye û Dewleta Osmanî hemverê yewbînî dekewtî şer. Coka Mustafa Suphî sey bindesto tirk tepişîya û ame nefîkerdene herêma Kaluga. Uca de nêzdî 1 serre mend û dima ra serra 1915î de erşawîya hetê Uralî.
Suphî û şorişê bolşevîkan
Bêguman rojanê Uralî cuya Mustafa Suphîyî rîçik ra bedilnaye. Çike tîya de fabrîkayan de xebitîya û têkoşînê bolşevîkan şinasna. Yeno nuştene ke Suphî serra 1915î de endamê baskê bolşevîkan ê Partîya Sosyal-Demokrate ya Rûsya bî. Ey baxusus mabênê bindestanê tirkan de têkoşînê şorişî vila kerdêne. Suphîyî Şorişê Teşrîna Verêne yê 1917î bi coş û kelecanî pêşwazî kerd.
Rojname Yenî Dunya
Suphî Adare 1918 de şî Moskova. Ey Komîserîya Îslamî reyde pêvînayîş kerd û bi hetkarîya Şerîf Manatovî pê Stalînî ame têhet. Rasterast Suphîyî waştêne mîyanê Komîserîya Îslamî de beşêk û rojname abikero. Nê konteksî de ci rê destûr dîya. Bitaybetî rojnameyê ey “Yenî Dunya (Dinyaya Newî)” xeylê şinasnaye û balkêş bî. No rojname têna mîyanê bindestanê tirkan ê Rûsya de nê, mîyanê komelê Tirkîya de zî ameyêne wendene. Birastî Yenî Dunya bi destê Komîserîya Şarî ya Neteweyan ameyêne rexnekerdene. No rexnekerdiş bi nimitkî bî. Komîserîya Stalînî vatêne ke Mustafa Suphî hema wayîrê fikrê burjuwayê qijî yo û meseleya îslamî çarçeweya neteweperwere de ercneno. Raporê Komîserîya Şarî ya Neteweyan de nusîyeno ke Suphî neteweperwer o û ercnayîşê awanîya Sovyetê Bakuyî de no reftar eşkera yo.
Qers de 3 hewteyî
Rixmê meylê neteweperwerîye Mustafa Suphî her tim kîşta bolşevîkan de bî. Ma vajê Şerê Zerreyî yê Rûsya de seba bolşevîkan hetkarîyêka girde kerde. Eslê xo de ey de plano bîn estbî. Suphîyî waştêne derbasê Anatolîya bibo û uca de pergala sosyalîste awan bikero. Nê konteksî de Suphî êlule 1920 de tewrê Konferansê Şaranê Rojhelatî bî û uca de Partîya Komunîste ya Tirkîya ronaye. Dima ra bi heyeto ke 14 merdiman ra ameyêne pê, vejîya rayîr. Leweyê Suphîyî de cinîya ci Marîa zî estbî. Heyet verî ame Qers û uca de 3 hewteyî mend. Tayê çimeyan de nusîyeno ke îdareyê Mustafa Kemalî heyet uca de qestî da pawitene.
Qirkerdişê 15 komunîstan
Suphîyî Qers de çax kerd ke vera înan dafikêke ameya amadekerdene. Rixmo ke ey zana, rayîrê xo rê dewam kerd. Heyetî waştêne heta Anqara şêro. Na çarçewa de ame Erzîrom. Labelê tîya de bi hawayêkê başî nêame pêşwazîkerdene. Cemîyetê bi nameyê “Muhafaza-î Mukaddesat” tayê nawnayîşî serûber kerdî. Heyet mecbur mend ke apey agêro. Rayîrê xo açarna hetê Trabzonî. Tîya de zî înan bêtera sîyaye pawitêne. Serekê qeyaxedaran Yahya Kahyayî ferman da û merdimanê Faîk Reîsî 28ê çeleyê 1921î de 15 komunîstî Trabzon de bi hawayêkê hovî qir kerdî. Serebûtî de têna cinîya Mustafa Suphîyî Marîa Suphî “xelisîyaye”. Merdimo lêşin Yahya Kahyayî Marîa berde, herimnaye û bado rote Nemlîzade Ragipî. Peyê pêro nê kerdişanê gemarinan de Mustafa Kemal estbî. Ewro tayê partîyê komunîstî (TKP, TÎP ûsn.) wayîrê Mistê Korî vejîyenê, wa bizanê ke raştîye wina ya. Eslê xo de ê wayîrê qetilkarê xo vejîyenê. No zî sendromê Stockholmî yo.
