Cinîya şorişgêre Rosa Luxemburge 15ê çeleyê 1919î de Berlîn de bi destê hukmatê Ebert-Scheîdemanî bi hovî ameye qirkerdene. Têkoşînê aye cinîyan rê rayberîye keno.
Tarîx de bêguman xeylêk fîgurê sosyalîstî yê rûmetdarî ciwîyayî. Mîyanê nînan de hûmara cinîyan çi heyf ke zaf tay a. Nê cinîyan ra nameyê Rosa Luxemburge bêşik xeylê girîng o. Ewro hem femînîzmê marksîzmî de hem zî jîneolojî de nameyê aye cinîyan rê rayberîye keno. Têna nameyê ci nê, dîsîplîn û felsefeya Luxemburge zî hetê cinîyan ra sey modelêkî hesibîyenê. Bitaybetî na seserre de girîngîya têkoşînê Luxemburge zêdîyena. Çike êdî cinîyî komelî rê serkêşîye kenê û dinya de veng vejenê.
Rosa Luxemburge 5ê adara 1871î de şaristanê Zamoscî yê Polonya de ameye dinya. Keyeyê aye hetê ekonomî ra dewlemend bî. Luxemburge eslê xo de yahudî bîye. Gama ke lîse de wendêne, dest pê aktîvîteyanê şorişî kerd. Mîyanê “Proletarîatî” de xebatê xo yê rêxistinkî kerdêne. Labelê polîsî a taqîp kerdêne. Seba ke taqîp ra bixelisîyo, serra 1889î de şîye Swîs. Tîya de Unîversîteya Zurîchî de ekonomîya polîtîke û felsefe wendî. Nê serran zî mîyanê wendekaran de propagandaya şorişgêre kerdêne.
PSDA de beriqîyaye
Serra 1893î de bi destê Rosa Luxemburge û embazanê ci Partîya Sosyal-Demokrate ya Qiralîya Polonya û Lîtvanya ronîyaye. Na partîye heman wext de hemverê Partîya Sosyalîste ya Polonya têkoşîn kerdêne. Luxemburge 1898 de koç kerd bi Almanya. No welat çarenusê Luxemburge ser dîyarker bî. Aye xebatê xo yê sîyasî tîya de dewam kerdî. Mîyanê demê kilmî de Partîya Sosyal-Demokrate ya Almanya (PSDA) de beriqîyaye. Nê serran Rosa Luxemburge pê komunîstanê sey Lenîn, Plehanov, Bebel û Jean Jauresî têkilîyî viraştî. Mabênê Luxemburge û Clara Zetkînî de zî embazîyêka hole estbî. Tewr zîyade lajê Clara, Konstantîn Zetkînî Luxemburge ra hez kerdêne. Yanî ê waştîyê yewbînî bîbî. Konstantîn rojêke şino roniştişê Enternasyonalê II. û uca de qiseykerdişê Luxemburge goşdarî keno. Pê qiseykerdişê aye zaf qayîl beno. Uca de hezkerdişê înan dest pêkeno. Tebîî têkilîya înan zêde dewam nêkena.
Luxemburg û Bebel
Bêguman Rosa Luxemburge de çepê radîkalî rê meyl estbî. Meylê reformîst, revîsyonîst û oportunîstî bi destê Luksemberge xeylêk rey ameyî rexnekerdene. Na çarçewa de mabênê aye û August Bebelî de tayê nîqaşî qewimîyayî. Bebelî birastî formulasyonê Karl Marksî rexne kerdêne û vatêne ke seba derbasbîyayîşê sosyalîzmî de metodo çekdar hewce nêkeno. Ey pawitêne ke sosyalîzm bi rayîrê aştîyane bêro awankerdene. Yanî ey “reformîzm” pawitêne. PSDAyî zî formulasyonê Bebelî qebûl kerdbî. Luxemburge vera formulasyonê Bebelî tayê meqaleyî nuştî. Nê meqaleyî badê cû binê sernameyê “Reformo Komelkî yan Şoriş?” de weşanîyayî. Nê kitabî de Rosa Luxemburge bi kilmî ferasetê reformîstî rexne kena û vana ke reform seba komunîstan ganî armanco sereke nêbo. Goreyê fikrê aye armanco sereke şoriş o. Reform têna eşkeno “hacet” bibo.
Şovenîzmo komelkî
Bitaybetî serra 1914î mîyanê demokratanê komelkî yê Almanya da “şeqîyayîye” afernaye. Çike Şerê Dinya yê I. dest pêkerdbî. Almanya zî nê şerî de ca girewtbî. Senî ke Rûsya de tayê fraksîyonanê sosyalîstan (şorişgêrê-sosyalîstî, menşevîkî ûsn.) paştî daye polîtîkaya Çar Nîkolayê II, Almanya de zî tayê demokratanê komelkîyan paştî daye Kayser Wîlhelmê II. Yanî wirdî dewletan de mîyanê tayê sosyalîstan de “şovenîzmo komelkî” qewimîya. Mîsal Almanya de Kautsky, Rûsya de Plehanovî polîtîkaya mîlîtarîzmî pawite. Wirdî dewletan de tayê sosyalîstî bêşik vera şovenîzmê komelkî vejîyayî. Ma vajê Lenîn û embazanê ci hemverê Şerê Dinya yê I. mîyanê karkeran de propaganda kerdêne. Tewr zîyade Lenînî vatêne ke “Eke merdimêk şerî paweno, eslê xo de cergêka kapîtalîste vera cergêka bîne paweno.”
Mergê Luxemburge
Rosa Luxemburge bêguman mîyanê PSDAyî de vera meylê mîlîtarîzmî û şovenîzmê komelkî têkoşîn kerd. Bi nê hawayî Luxemburge, Karl Lîebknecht û Clara Zetkîne pîya nêrazîbîyayîş mojna. Dima ra serra 1916î de bi destê nê endamanê partî “Grûba Spartakîstan” ronîyaye.
Na grûbe kanûne 1918 de Partîya Komunîste ya Almanya awan kerde. Nê mîyanî de Komara Weîmerî hetê demokratanê komelkîyan ra amebî îlankerdene.Ne ronayoxî ne zî komare mîyanê Grûba Spartakîstan de nêameyî qebûlkerdene. Na çarçewa de Rosa Luxemburge venga karker û leşkeranê şorişgêran da ke wa vera Komara Weîmerî têkoşîn bikerê. Bado mîyanê hêzanê îdareyê Frîedrîch Ebertî û komunîstan de pêkewtişî qewimîyayî. Rosa Luxemburge 15ê çeleyê 1919î de bi destê freîkorpsî pê qundaxî xedarane ameye qetilkerdene û meyîtê ci erzîya çemî. Têkoşînê aye heta nika zerrîya şorişgêran de wayîrê cayêkê bêhempa yo.
