Kurdan de bêguman yew bawerîye çîn a. Yeno fikrîyanene ke îtîqatê sey mîthraîzm, zerdeştîye, îslam, manîheîzm, elewîye (raya heqî), êzidîye, yarsanîye (kakaîye/ehl-î haq/Alî-îlahî) mîyanê elementanê kurdan de ameyî qebulkerdene. Na meqale de ma do bala rîçik û vilabîyayîşê mîthraîzmî bianjê.
Mîtra yan Mîthra sey homayê aryanan hesibîyeno. Tarîxnas Selahattîn Alî Arîk kitabê ci yê bi nameyê “Bawerîyê Aryanî û Raya Heqî” de nuseno ke çekuya aryan têna nêna manaya “îranî”. Rixmo ke Awesta de wina vîyareno, na çekuye elementanê Hînd-Îranî teşmîl kena. Hîndijî baskê Hîndî anê pê, kurdî û farisî zî baskê Îranî.
Eke ma biewnê etîmolojîyê çekuyanê Mîtra û Mîthra, akademîsyen Hayreddîn Kizil meqaleyêka xo de dîyar keno ke Mîtra ziwanê sanskrîtkî de yeno manayanê “embaz, heval”. Çekuya Mîtra Awesta de sey Mîthra bedilîyena. Mîthra yeno manayanê “peymane, pêkerdiş”.
Varuna û Mîthra
Mîthra zafane sey homayê rojî yan şewleyî hesibîyeno. Goreyê fikrê Franz Cumontî di Mîthrayî est ê. Yew “Mîtrayê” Veda yo. Yew zî “Mîthrayê” Awesta yo. Seke ma cor de nîşan da, mabênê wirdî çekuyan de herfa –h vurîyena. Yeno zanayene ke metnê Veda Hîndîstan de metnê tewr kanî yê bimbarek ê. Ziwanê nê metnan sanskrîtkî yo. Nusîyeno ke nameyê Mîtrayî ÎV. mîyanê serranê 1800 û 1400an de beşê metnanê Vedayî “Rîg Veda” de vîyareno. No belge derheqê rîçikê Mîthrayî de belgeyo nuştekî yo verên o. Tarîxnas Selahattîn Alî Arîk dano zanayene ke mîyanê hetkaranê homayê Hîndî Varunayî de “Mîtra” estbî. Yew zî goreyê tayê çimeyan Varuna û Mîtra wayîrê taybetmendîyanê paydaran ê. Ma vajê wirdî homayî asmênkî yê û wirdîyan de “hezar çimî” est ê.
Demê Mîtannîyan
Bawerîya Mîthrayî demê Dewleta Mîtannîyan de zî amebî qebulkerdene. Na çarçewa de cigêrayoxî qala belgeyêkî kenê. Paytextê Hîtîtan Hattuşaş de netîceya xebatanê kendekarî de belgeyêk ame dîyene. Goreyê nê belgeyî ÎV. seserra XIV. de peymanêka ke mabênê Hîtîtan û Mîtannîyan de îmze bîye de nameyê Mîthrayî derbas beno. Tîya de Mîthra homayê peymane yo. Yanî wirdî hetan serê nameyê ey de wadkerdbî. Yew zî yeno texmînkerdene ke Mîthra demê Mîtannîyan de homayo pawitox bî. Cigêrayox Selahattîn Alî Arîk nuseno ke Mîtannîyan eynî wext de Mîthra sey homayê rojî yan şewleyî hesibnayêne. Peymane de têna nameyê Mîthrayî nê, nameyê Îndra û Varunayî zî vîyarenê.
Zerwanîzm de homayê hekemî
Nameyê Mîthrayî îtîqatê Zerwan/Zurwanî de zî raştê merdimî yeno. Seke zanîyeno ke zerdeştîye ra ver herêma Îran û Mezopotamya de bawerîya Zerwanî estbî. Tewr zîyade fikrîyeno ke wextê hurrî-mîtannîyan de zî zerwanîzm amebî qebulkerdene. Panteonê zerwanîzmî de tewr cor de homayê asmên, dem û feza Zerwan est o. O eynî wext de pîyê homayanê Orîmîzîd û Ahrîmanî yo. Zerwanîzm de zî dualîzm estbî. Orîmîzîd homayê rindîye/başîye û Ahrîman homayê xirabîye yo. Na çarçewa de cigêrayoxî îdîa kenê ke serê zerdeştîye de tesîrê zerwanîzmî esto. Îtîqatê zerwanîzmî de Mîthrayî sey homayê hekemî cayê xo girewtbî.
Yazatayê Ahura Mazdayî
Zervanîzm ra pey nameyê Mîthrayî zerdeştîye de derbas beno. Tîya de nameyê Orîmîzdî ravurîya sey Ahura Mazda. Reyna homayê rindîye yo. Labelê êdî Zerwan çîn o. Ahura Mazdayî de tayê milaketî estbî. Tarîxnas Franz Cumont nuseno ke milakete ziwanê Awesta de yena manaya “yazata”. Serê yazatanê Ahura Mazdayî de Mîthrayî ca girewtbî. Binê fermanê ey de yazatayê Daena, Mah, Vata, Zam ûsn. estbî. Çekuya yazata heman wext de hetê çend cigêrayoxan ra sey kokê êzidîye hesibîyena. Nê konteksî de yeno texmînkerdene ke “yezdan” zafhûmarê yazata yo. Ansîklopedîya Îslamî de nusîyeno ke ristimê çekuya yezdan zî “yaz” o. Yanî bimbarekkerdiş yan bawerkerdiş o.
Mîthraîzm de bawerîye
Mîthraîzm de bawerkerdiş xeylê balkêş o. Yeno zanayene ke nê îtîqatî de nêrdîwanêka merasîmî est a. Na nêrdîwane de 7 paynikî est ê. Her paynika nêrdîwane metalê zobîninî ra virazîyena. Paynika yewine asmênê saturnî ya û erjîj ra virazîyena. Dideyine asmênê venusî ya û qela ra virazîyena. Hîrêyine asmênê jupîterî ya û bronz ra virazîyena. Çarine asmênê merkurî ya û asin ra virazîyena. Pancine asmênê marsî ya û madenê pereyî ra virazîyena. Şeşin asmênê aşme ya û sêm ra virazîyena. Hewtine asmênê rojî ya û zerd ra virazîyena. Merdimo ke mîthraîzm ra bawer keno, dekeweno na nêrdîwana merasîmî, 7 asmênan ra derbas beno û reseno qatê asmênî yê tewr corênî. Goreyê rîwayetan mîthraîzm de boxe xî bimbarek bîbî. Mîthrayî boxeyêk fetilnayo û netîce de kişto. Yeno bawerkerdene ke heme ganî pîzeyê boxeyî ra vejîyayî. Gonîya boxeyî gonîya cuye/bêmergîye ya. Goştê ci zî goştê cuye/bêmergîye yo. Yeno fıkrîyayene ke Mîthra 25ê kanûne de maya xo ra bî û mezela kerrayine de ame wedaritene. 3 rojî dima bigan bî. Verê cû rojbîyayîşê Mîthrayî bi destê romajiyan ameyêne fîrazkerdene. No rîtûel hema zî mîyanê tayê şaran de dewam keno. Na çarçewa de yeno îdîakerdene ke rojbîyayîşê pêxamber Îsayî esasî rojbîyayîşê Mîthrayî yo. Oncîna elewîyî dormeyê roja 25ê kanûne de gaxanî fîraz kenê. No rîtuel zî xeylê bala cigêrayoxan anjeno.
Rêçê mîthraîzmî
Tarîxnas Selahattîn Alî Arîk nuseno ke roja ewroyêne de mîyanê îtîqatanê raya heqî, êzidîye û yarsanîye de rêçê mîthraîzmî est ê. Mîsal roj xeylê bimbarek o. Elewîyê Dêrsimî gama ke roj erzeno, şewleyanê verênan ê rojî paç kenê. Oncîna kes rojî ra dima nêwurzeno ra. Demo ke gulbangî yenê kerdene, vera rojî yenê kerdene. Rîtuelê winayênî êzidîye de zî raştê merdimî yenê. Na çarçewa de Apê Mûsa (eşîra maya ci verê cû êzidî bîye) vano ke êzidîyî rojêke de 3 reyî vera rojî gulbang kenê. Yew zî êzidîye de “Roşanê Êzî” est o. No roşan her serre mîyanê menga kanûne de yeno bimbarekkerdene. Tarîxnaso kurd Mehrdad Îzady fikrîyeno ke no roşan demê mîthraîzmî ra yeno. Yanî rojbîyayîşê Mîthrayî sey Roşanê Êzî ravurîyayo. Yarsanîye de zî tayê rêçê mîthraîzmî bale anjenê. Mîsal kultê boxeyî tîya de zî est o. Goreyê bawerîya yarsanîye, heq yan homa avataranê zobîninan de eşkeno xo bimojno. Tayê metnanê yarsanîye de homa sey “boxeyê rojî” yeno sembolîzekerdene. Yewna nê îtîqatî de roj û adir zî bimbarek ê. Yeno bawerkerdene ke gama ke Îmam Alî şî heqîya xo, ruhê ci resayo rojî.
Vilabîyayîşê mîthraîzmî
Yeno fikrîyayene ke bawerîya Mîthrayî bi destê magîyan ameye vilakerdene. Bi Franz Cumontî mîthraîzmî verê Dewleta Akamenîdan erdê Îranî ra dest pê vejîyayîşî kerd. Magîyî şîyî Pontus, Kapadokya, Lîdya, Levant û bawerîya Mîthrayî nê herêman de vila kerde. Merdim ganî yo xo vîr ra nêkero ke, rîçikê magîyan heta Dewleta Medya şino. Tarîxnas Herodot nuseno ke Medya 6 qebîleyan ra virazîyaye, înan ra yew zî magîyî bîyî. Bêguman vilabîyayîşê mîthraîzmî de têna magîyî nê, Dewleta Akamenîdan zî tesîrdar bîye. Gama ke hêrişê Akamenîdan ameyî serûberkerdene, bawerîya Mîthrayî zî ameye ferzkerdene. Mîthraîzm bitaybetî wextê Împaratorîya Roma de xeylê vila bî. Na çarçewa de Franz Cumont dîyar keno ke Çolê Sehrayî, qeraxê Deryayê Sîyayî, koyê Îskoçya û cêrê herêma Mezya de merdim raştê peykeranê Mîthrayî yeno. Mîyanê sînoranê Împaratorîya Roma de “mîthraeuman” zî bale antêne. Mîthraeum yeno manaya îbadetgehê Mîthra yî. Xeylêk cayan de mîthraeumî amebî awankerdene. Nê konteksî de nimûneyêke Londra de est a. Serra 1954î de Londra de wextê awanîya bînayêke de cehdeyê Walbrookî de mîthraeumêkê Roma dîya. Nimûneyêka bîne Amed de ya. Qezaya Çinarî ya Amedî de nika kelaya Zerzewanî est a. Zerreyê kela de heman wext de îbadetgehê Mîthrayî est o. No îbadetgeh serra 2017î de netîceya kendekarîyan de ame canaskerdene. Emrê mîthraîzmî demê Împaratorîya Roma de zêde dewam nêkerd. Badê qebûlkerdiş û vilabîyayîşê xirîstîyanîye, tesîrê mîthraîzmî kêmîya.
