Bi seserrano komelê elewîyan ser o bi hawayêkê hîrayî polîtîkayê qirker û asîmîlasyonî yenê caardene. Rastîye est a ke mîyanê komelê elewîyan de ver bi letebîyayîş û dejenerasyonî verbicişîyayîş est o. Komelê elewîyan nê polîtîkayan bi xorî hîs keno û bi tehlukeyê vîndîkerdişê kakilê xo yeno têrî. No îtîqat sey mezhebê îslamî nîşan dîyeno û zerreyê nê îtîqatî yeno talkerdene. Ju kî komelê elewîyan o ke keno ke bingeyê xo bisevekno est o. Baxusus pîrî gereko ke wayîrê rolêkê girsî bibê. Ma kî Cemxaneyê Duzgi Bawa yo ke qezaya Qislê ya Dêrsimî de yo de bi Pîr Kazim Açiktepeyî elewîye û polîtîkayanê ke hemverê komelê elewîyan virazîyenê ser o qisey kerd.
Şima pîrê cemxaneyî yê. Ma wazenîme hem Dêrsim hem kî pêro Tirkîya de rewşa elewîye bizanîme. Cemxaneyê şima senên heqeberê polîtîkayanê asîmîlasyonî vejîyeno?
Elewîye ser o, bitaybetî heta serranê 90an û Qetlîyamê Sêwasî rewşa elewîyan ser o xeylêk kitabî nusîyayî. Bi no hawa xeylê çîyê cîyayî vejîyayî meydan. Mîsal mabênê ma bi îslamî de têkilîye est a yan çîn a. Hetêk ra îtîqato ke dewlete ra paştî gêno yanî muslumanîya sunî, hetekê bînî ra elewîye. Keso ke elewî bî, verê cû îtîqatê xo nimitêne. Ma vajê çend serrî verî dêrsimijan xo sey xarpêtij pênas kerdêne. Yanî netîceya zordestîye de înan xo nimitêne. Badê şaristanbîyayîşî elewîyî bi îtîqat û cananê bînan ciwîyayî û înan kerd ke bimanê ê cananê bînan. Elewîyan kerd ke çîyo ke îtîqatê înan de çîn o bikerê.
Goreyê şima no cimendiş zerreyin bî?
Nê zerreyin nêbî, la zerarêko gird viraşt. Xora nika ê nîqaşî dewam kenê. Beno ke do texrîbatanê girdêran biaferno. Mabênê nê neslê newî û mordemanê ke îtîqatê xo yê verênî ramnenê de cîyayîyan dest pêkerd. Yanî hezkerdişê heqî de, raya heqî de cîyayîye qewimîyaye. Cemê ma cîya bîyî. Semaha ma cîya bîye. Verde semah de gama ke pîrî dest pira nayêne têlanê temburî, canan bi coşî goş nayêne gulbangan ser û semah şîyêne. Her ke şî, no kî cîya bî.
Kamcî cîyabîyayîşî est ê?
Ma vajîme nika semah pê kincan û fîguranê jutîpan virazîyena. Çîyê nîyanênî vejîyayî. Oxina ke verde mordemê ke no hîs ciwîyêne, wuştêne ra û semah şîyêne. Mordemî no hîs zerreyin kerdêne. La nika çîyo nîyanên çîn o. Mordem hem nefes gêno hem kî dano. Hama na rewşe avurîyaye.
Hemberê nê asîmîlasyonî şima sey pîran qet tedbîran gênê yan kî hewldayîşê şima est ê?
Nika çîyêk yeno zanayene. Mîsal demê vîyarteyî de Dergeha Haci Bektaş Velîyî rê terîqetê Neqşîbendî ra tayê kesî ameyêne tayînkerdene. Poştnîşîn ameyêne tayînkerdene. Oncîna teberê welatî ra tayê kesî ameyêne berdene û tayînkerdene. Seke ewro qeyumî yenê tayînkerdene. Ewro dewlete bi hawayêkê dîrektî îtîqatî rê destkarîye kena. Mabênê ma de tayê kesê ke neslê zerence ra yenê est ê. Peynîye de kesê ke pasaportê gewrî kirişenê est ê. Pîr esasî hakem o. Pîr gereko ke bêteref bibo. Hama ewro cemxaneyanê ma de çi heyf ke pîr hem serek hem endamê meclîsî hem kî îdarekarê cemî yo. Yan kî dezgehêkî de mudir mordeman tayîn keno, surgun keno ûsn. Komelê elewîyan de çîyo nîyanên çîn o. Ma nî çîyan vanîmê ke vernîya înan asteng bikerîme.
Komel nê çîyan senên vîneno?
Qetî komel de tayê kesî hemberê ci vejîyenê. Şenik bibo kî têkoşînêk est o. Hemberê na rewşe xoverdayîşêk est o. Hetê îtîqatî ra xoverdayîş est o. No bes o? Tebîî bes nîyo. Çike îtîqatê ma girêdayîyê wezaretê kulturî yo. Yanî îtîqatê ma têna semah ra nêno viraştene. Cemxaneyê ma kî est o. Cemxane cayo ke can û zerrîyî aresyenê yo. Cayo ke loqmeyî yenê parekerdene yo. Cayo ke her kes rizayîye keno yo. Coka têna sey semah namekerdiş û girêdayîşê wezaretê kulturî dej dano. Ma nê qebul nêkenîme. Ma nê qetî qebul nêkenîme. Ma de loqmeyê heqî est o. Ma de loqmeyê rizayî est o. Gereko ke ma manaya loqmeyo ke ma gênîme bizanîme û nîya bigêrîmê. Yanî loqmeyo ke ma heq kenîme gereko ke loqmeyê riza û kede bibo. Wa cemxane û pîrî qetî naye qebul nêkerê.
Îtîqat, kultur û bawerîyan ser o bi destê dewlete asîmîlasyon yeno caardene. Ju kî otoasîmîlasyon est o. Polîtîkaya asîmîlasyonî senên ercnenê?
Mîsal dewa mi de qet mektep çînbî. Mi dewa xalê xo de wend. Eke şaş nîyo, 8 serrî bîyo. Heta a roje mi tirkî kî nêzanayêne. Bado ma û pîyê mi vat ke ma kurdî qisey mekerîme ke kes nêzano ma kurd û elewî yîme. Ma kî seba ke kes çax nêkero, kurdî qisey nêkerdêne. Ma rê vatêne “qetî mevajê ke şima elewî yê”. Yanî zordestîye estbî. A zordestîye homa kî dewam kena.
Goreyê şima seba ke komel rehet biciwîyo, gereko ke çi bêro kerdene?
Gereko ke dewlete eşkera bibo. Çax bikero ke komel bi zordestîye nêravurîyeno. Serra 1826î de Dergeha Haci Bektaş Velî ameye qefilnayene, dima demê Komara Tirkîya de dergehî û zawîyeyî cadîyayî. Dewlete derbeyêka girde daye elewîyan ro. Oncîna erdişê pîran birîyayî û temburê ci dest ra gêrîyayî. Asîmîlasyon 100 serrî yo dewam keno. Êdî dewlete bizano ke her îtîqat şîkîno biciwîyo. Ma şîkînîmê na rewşe bidîmê cisivetyayene baxçeyêkî. Nê baxçeyî de gulê telîyinî û darê fêkî est ê.
Komelê elewîyan çiqas hişmend o? Wayîrê îtîqatê vejîyeno?
Seke mi vat, xeylê wext çimeyê ma yê nuştekî çînbî. Seba ke ma sunî û şîî bikerê, tayê nuştoxan kitabî nuştî û dekerdî vernîya ma. Ewro kî ma vînenîme ke mabênê kitabanê kan û newîyan de nakokîye est a. Ma vajîme tayê vanê ke “ma kakilê îslamî” yîme. Hama tayê vanê ke îslamî ra ver kî “elewîye” estbî. Na babete ser o nîqaşê cidîyî est ê.
Şima kamcî hetê nê nîqaşî der ê?
Goreyê çîyo ke mi pîr û kalikanê xo ra dî, mabênê ma bi îslamî ya têkilîye çîn a. Heq, Mihemed, Alî, 12 îmamî est ê, hama nê motîfî netîceya dejî de dekewtê zerreyê elewîye. Mîsal serebûtê Kerbela est o. A roje ra nata seba ke nê dejî xo vîr ra nêkerê, roje gênê û aşûre pewjenê. Elewîyî seba cinî û domananê ke uca de ameyî qirkerdene rê roje gênê. Tu îtîqatêkî de çîyo nîyanên çîn o.
Elewîye Alî yo ke îslam der o ra yena yan ey ra azad a?
Eke ma elewîyî rastî Hz. Alî ra yenê, o wext gereko ke ma 11 îmam bibîyêne. Qaso ke ez wanone, nîya fikrîyene. Îtîqato ke mordem nêciwîyeno, îtîqatê ci nêbeno. Ju doktor doktor o. Ju mîmar mîmar o. Serê ey de perwerde girewto. Goreyê ey têgêreno. Îtîqat kî nîya yo. Eke rîtuelî virazîyenê, no îtîqatî ra yo. Eke ma qaydeyanê îslamî anê ca, temam o wext ma Hz. Alî ra yenîme. Hama eke ma rîtuelanê sey namaz, zekat, rojegirewtiş ê ke Hz. Alî kerdê nêyanîme ca, o wext elewîye senên Hz. Alî ra bêro.
Hama ju raştîye est a ke elewîye zerreyê îslamî de nîya. Seba ke nê nakokîyan werte ra wedarno, gerek nêkeno ke komelê elewîyan îtîqatê îslamî bizano?
Heya, komel îtîqato ke xo dekeno zerreyê ci rind nêzano. Rayraşîyayîşê heqî yanî cenaze de eke 100 kesî est ê, nînan ra 10 kesî sureya Fatîha yan zanê yan nêzanê. Hama fekanê xo lerznenê ke seke Fatîha wanenê. Îtîqat ê keso ke ê ramino yo. Eke ti ê îtîqatî ramina, o ê to nîyo. Îta de kî nakokîye esta. Komelê elewîyan rîyê dejo ke Hz. Alî û domananê ci anto ra kewto zerreyê îslamî. Îtîqatê Alî girewto û zerrîya xo de hîs kerdo.
Bêguman heme îtîqatan de dejenerasyon est o. Yanî komelî îtîqatanê xo êdî nêramnenê. Elewîye de rewşe senên a?
Rixmo ke ma raştê asîmîlasyonî yenê û mabênê ma de kesê ke asîmîlasyonî rê hetkarîye kenê est ê, no îtîqat do tu wext vîndî mebo. Bêşik tayê astengîyî est ê. Ma manenê pêtaga mêşan. Hezar rey na pêtage ameye letekerdene. Labelê ê mêşan (yanî pîr, rayber, talip) îqrar da jubînî û ameyî têlewe. Înan newe ra pêtage viraşte. A roje ra heta nika ameye. Naye ra tepîya kî ez bawer kone ke no îtîqat hîna rindêr bibo. Çike elewîye raya zanistî ya. Goreyê her çaxî gereko ke no newî bikero û ez bawer kena ke a xo newî bikero.
Ma îta de qurbanbirnayîşî rê şahîd bîyîme. Elewîyî çîyêkê bînî nêşîkînê nîyaz bikerê?
Ti heqdar a. Ma de Roşanê Qurbanî çîn o. Yanî îtîqatê ma de birnayîşê canêkî û roşan çîn o. Tayê nê qurbanan pewjenê, tayê goştê qurbanan benê dewanê xo de pare kenê. Wa heq qurbananê pêro şarî qebul bikero û miradê pêroyan bido. Êdî qurban kî hewce nêkeno. Sayêke kî bena. Ma şîkînîme pê nîyazê xo bêrîme îta. Gonîvetiş yan gonîrişnayîş şert nîyo.
Açarnayox: Îsmet Konak
Wêne: Mizgîn Sonuk
