Têgêrayîşê kurdan na seserre de Rojhelatê Mîyanênî de deyra tesîrdar o. Pêro dinya, tuttî quantî serkewtiş û têkoşînê nê têgêrayîşî qisey kenê. Heta nê têgêrayîşî mîyanê şaran de vera tîranan “apatî” estbî. Bi têkoşînê kurdan peygoşîye û apatî wedarîyayî. Bitaybetî cinîyî nê têgêrayîşî de rolêkê balkêşî kay kenê. Ma na hûmare de nuştox Veysel Avci reyde derheqê têgêrayîşê kurdan, rolê cinîyan û baxusus mefhûmê “jînerjî” de qisey kerd.

Ma bixêr dî mamoste, ez wazena verî derheqê seruvenê nuştoxîya şima de pers bikerî. Gelo şima senîn dest pê nuştoxîye kerde. Çiyî han kerd?

Nuştoxîya mi zîndan de dest pêkerd. Gama ke ez zîndan de bîya, ma mecbur mendêne ke aşmêke de rey meqale binusê. Nê meqaleyanê ma ra 8-10 hebî weçînîyêne. Nê meqaleyî ameyêne wendene û ercnayene. Tayênan zî rexneyê xo kerdêne. Derheqê nuştişê meqale de tayê pêşnîyazî ameyêne kerdene. Ez wina nuştişê meqale, şîîr û hîkayeyan musaya. Hem mecburîyetê nuştişî estbî, hem zî embazan rexneyê xo kerdêne. Nê faktorî nuştoxîya mi ser o tesîrdar bîyî.

Gelo nameyê meqaleya şima ya verêne çi bî? Şima anê xo vîrî?

Name nêno mi vîrî. Labelê babete “oportunîzm” bî.

Meqale ameye ecibnayene?

A ameye ecibnayene, labelê ez biney raştê rexneyan ameya. Ame vatene ke mi zaf ciragirewteyî şuxilnayî. Tebîî nê rexneyî nîyetbaş bîyî. Înan zêdêr ez han kerd. Her hewte rexneyî virazîyêne. Gama ke merdim nê rexneyan goşdarî keno, êdî êdî bi çimê rexnekerdoxî nêzdî beno. Yew zî ma meqaleyî babetanê zobîninan ser o nuştêne. Bi no hawa ma warê nuştişî de xo raver berdêne.

Meqaleya şima cayêk de weşanîyaye?

Nê, nêameye weşanayene. O wext zîndanan de kovara Hawar vejîyêne. Meqaleyê serkewteyî uca de ameyêne çapkerdene. Na kovare hem tirkî hem zî kurdî weşanîyêne. La ê mi uca de nêweşanîyaye.

Derheqê şima de nusîyeno ke kitabê şima yo yewin Yalanci Bahar (Wisaro Zureker) o û tirkî yo. Gelo şima no kitab key nuşt?

No kitabê mi – eke ez xelet nêyana xo vîrî- serra 2009î de çap bî. Aye ra verî ez zîndanê Yozgatî de bîya. Mi uca de xeylêk hîkayeyî nuştî. Nê hîkayeyan kitab de cayê xo girewt.

Şima çira bi kurdî nênuşt?

O dem ziwanê kurdî sey nika girîng nêbî. Ma zafane giranîye dayêne tirkî.

Şima zîndan de qet na babete nîqaş nêkerde? Yanî nêvatêne “çira ma bi kurdî nênusenê û verdeyîye danê tirkî?”

Tebîî ma nîqaş kerdêne. La ziwanê cuye û materyalanê ke ma xebitnayêne zafane tirkî bî. Nê semedî ra ma tirkî weçînayêne.

Demê ameyoxî de şima hîkayeyanê xo wazenê bi kurdî binusê?

Bêguman. Nuştiş bi kurdî do başêr û feydedar bibo. No do edebîyatê kurdan xurt bikero. Mîsal ez înternet de ge-ge eseranê xo rê ewnena, uca de “sey nuştoxo ke tirkî rê xizmet kerdo” asena. Eke verê cû bibîyêne, ez hende nerehet nêbîyêne, la nika ez zaf xemgîn bena. Ganî yo ke ma edebîyatê xo rê xizmet bikerê.

Gelo nika şima warê edebîyatê kurdî de xebatan kenê?

Ez şîîran nusena. Yew zî ge-ge ez kena ke ceribnayîşanê edebî binusî. Wina xo aver bena.

Ez vînena ke kitabê şima yo bîn “Îlk Sut (Şito Verên)” o. No kitab zî hîkayeyan ra yeno ware. Uca de bitaybetî hîkayeya bi nameyê “Çimê Keweyî yê Pîrika Mi” bale anjena. Hîkaye de destpêk ra heta peynî nîşanê persî est ê. Wendoxî şaş benê. Ez heta nika qet raştê nê metodî nêameya. Tenê eşkenê qalê metodî û hîkaye bikerê?

Mi na hîkaye de waşt metodê newî bişuxilnî. Tayê nuştoxî eseranê xo de çîyanê winayênan kenê. Ma vajê tayê xebata xo de herfa “e” nêşuxilnenê. Gama ke mi na hîkaye nuşte, mi xo dekerd herinda karakterê hîkaye. Karakterê hîkaye birastî ciwîyayo. Zîndano ke ez tede mendêne de mehkumêko edlî estbî. Cinîya ci estbî. Na cinîye domanê xo kişto. Nê mehkumî rê mektube şirawita û nuşta ke a mîyanê buhranê psîkolojîkî de ya û nêeşkena xo bixelisno. Mehkumî mi rê vat ke “ti aye rê cewab binuse. Ez hende heqeber nêvejîyena.” Mi 3 serrî kerd ke psîkolojîyê a cinîye rast bikerî. Mi hem serebût musayêne, hem zî cinîye reyde têkilîye viraştêne. La aye nêzanayêne ke ez kam a. Mi detayê serebûtî hol fam kerdî û hîkaye nuşte. Baxusus çimê camêrd û cinîye sîya yê. La domanê înan bi çimanê keweyan yeno dinya. Coka cinîye ser o peyvatiş peyda beno. Şar vano ke cinîye no doman yewbînî ra kerdo. Oxina ke raştîye cîya ya. Tip de konseptê “geno nimite” est o. Yanî bi îxtîmalêkê berzî no gen demê vîyarteyî ra ameyo. La komelî cinîye ser o teda kerde. Cinîye vera na teda zêde deyax nêkerd û netîce de domanê xo xeniqna. Mi zî waşt nê trajedî şewq bidî.

Cinîye na hîkaye ser o agahdar bîye?

Ez texmîn kena ke hema zî agahdar nîya.

Qazo ke ez zana na hîkayeya şima xelate girewte, rast o?

Heya rast o. Na hîkayeya mi rê Xelata Edebîyatî ya Huseyîn Çelebî dîyaye.

Yew zî xebata şima ya bîne esta. Sernameyê ci “Jînerjî” yo. Bêşik no sername xeylê balkêş o. Şima çekuya jînerjî senîn pênas kenê?

Jînerjî sey çekuye yena manaya “enerjîya cinîyan”. No konsept bi destê têgêrayîşê ma yê jîneolojî nêameyo berardene. Wayîra nê mefhûmî Mary Daly a. Daly hem teologe hem zî femînîst a. A bitaybetî hetê îtîqatî ra rewşa cinîyan analîz kena. A fikrîyena ke homa û pêxamberî pêro camêrd ê. Coka dîn de cinîyî raştê tedaya camêrdan yenê.

Kurdistan de warê jîneolojî de no mefhûm çira ca nêgêno?

Ez zî nêzana, la çîn o.

Gelo femînîstê Kurdistanî Mary Daly ser o wayîrê zanayîşêkê hîrayî nîyî?

Nê, ê zêde çîyan nêzanê. Mi xeylê cigêrayîş kerd û bi tirkî zanayîş girewt.

Bi şima seserra XXI. de komelî ser o tesîrê jînerjî do senîn bibo? Şima senîn vînenê?

Eke ma çarçewa kitabî de ercnayîşêk bikerê, ma eşkenê vajê ke destpêkê tarîxî bi jînerjî yanî enerjîya cinîyan dest pêkerdo. Çîyê verênî, her tewir berardişo komelkî pê cinîyan dest pêkeno. Eke jînerjî nêbîyêne, enerjîya cuye ya merdimî zî nêbîyêne. Yanî têna na seserre de nê, her dem jînerjî tesîrdar bîye û do demê ameyoxî de hîna dîyarker bibo. Tebîî tayê seserrî seba cinîyan vîndîbîyaye bîyî. Têkoşînê cinîyan ê aktîfî seserra XV. de dest pêkerd, demê şorişê Fransizî de pîl bî û nika dewam keno. Na seserre de no têkoşîn do hîna hişmend û profesyonel bibo. Yew zî verê cû têkoşîno femînîst zêde rêxistinkerde nêbî. Bitaybetî badê têgêrayîşê kurdan Rojhelatê Mîyanênî de têkoşînê cinîyan bedilîya û xurt bî. Şima zî zanê femînîzm de 3 pêlî estê. Pêlê verênî heta 1920an dewam kerd. Dima ra pêlê dideyinî heta serranê 1960an dewam kerd. Aye ra pey pêlê hîrêyinî dest pêkerd û nika zî dewam keno. Têgêrayîşê ma sey pêlê hîrêyinî yeno pênaskerdene. Bikilmî jînerjî her tim estbî, la na bi hawayêkê aktîfî nêameyêne şuxilnayene. Ma eşkenê vajê ke na jînerjî pê têgêrayîşê cinîyan ê kurdan hîna berz bîye.

Tebîî verde tayê şorişî qewimîyayî. Mîsal Rûsya de şorişê 1917î ameyî meydan. Rolê cinîyan zaf ame nîqaşkerdene. Gelo şima nê prosesî senîn ercnenê?

Şorişanê ke heta nika qewimîyayî de persa cinîyan her tim ameye taloqkerdene badê şorişî. Şorişgêran vatêne ke “ma verî xelisîyayîş peyda bikerê, dima ra xelisîyayîşê cinîyan peyda kenê”. No mentiq rast nêbî. Ewro zî têgêrayîşanê çepgiran de na şaşîye est a. Çi heyf ke persa cinîyan sey persa esasî nêna qebulkerdene. Cinîyî tarîx de sey hemwelatîyê pasîfî hesibîyayî.  Şorişan de îqtîdarî rijîyayî, la îqtîdarê nimiteyî nêrijîyayî. Dewlete bi hawayêkê sembolîkî rijîyena, la hişmendîye nêbedilîyena. Birastî demê Yewîya Sovyetan de seba cinîyan tayê raverşîyayîşî virazîyayî. Ma vajê cinîye û camêrdî rê bê zewajî heqa ciwîyayîş û birîyayîşî dîyaye. La dima ra nispetê birîyayîşî zêdîya û xeylêk domanî sêwî mendî. Îdareyê Sovyetan yewna peyser game eşte û qanûnî vurnayî. No şaş bî. Oncîna demê Şerê Dinya yê II. de domanardiş ame hankerdene. Dezgehê mayîye ame bimbarekkerdene. Xelate dîyaye dayika ke doman ard. Tîya de armanc peydakerdişê domanê şerwanî bî. Birastî mîyanê partî de demê verênî de Nadejda Krupskaya û Aleksandra Kollontaye tayê gamî eştî. La nê gamî zêde tesîrdar nêbîyî. Partîya Komunîste çi heyf ke xebatê înan asteng kerdî.

Ewro zî Rojhelatê Mîyanênî de yanî Rojava de şoriş qewimîyeno. Xeylêk taybetmendîyê nê şorişî est ê. Yeno vatene ke uca de konfederalîzmo demokratîk awan beno. Bêguman no şoriş seba azadîya cinîyan wayîrê girîngîyêka girde yo. Şima derheqê rolê cinîyan de çi fikrîyenê?

Birastî gama ke şorişê Rojava yeno ercnayene, têna bale anjenê rolê cinîyan ê şerwankî ser. Goreyê fikrê mi no qîm nêkeno. Cinîyî xeylêk waranê şorişî de ca gênê. Eke cinîyan îdareyê sîyasî de ca nêgirewtêne, no şoriş şorişê cinîyan nêbîyêne. No zaf muhîm o. Mîsal nika kantona Hesekê de hemserekîye esta. Cinîyêke û eşîra ereban Şamarî ra camêrdêk kantone pîya îdare kenê. Ma Rojhelatê Mîyanênî de qet raştê rewşa winayêne nênê. Yanî tewrbîyayîşê warê komelkî xeylê girîng o. Hemserekîye Bakurê Kurdistanî de zaf sembolîk a, la Rojava de zerreyê nê dezgehî pirr o. Eke cinîye şorişê Rojava de têna şerwan bibîyêne yan keye de bimendêne, o wext no şoriş kêm bîyêne. Nika temînatê şorişê Rojava cinî ya.

Rojêke şima wazenê şêrê Rojava û uca de pozîsyonê cinîyan nêzdî ra çimdarî bikerê?

Çira nêbo. Eke astengîyê qanûnî nêbê, ez wazena şêrî û cinîyan reyde tayê roportajan bikerî, belgekîyan amade bikerî. Ez zaf meraq kena.