Tarîxê kurdan de bêşik xeylêk merdimê girîngî ameyî dinya. Şaîrî, sîyasetmedarî, edebîyatkarî, mîrî, tarîxnasî, seydayî, murşîdî ûsn. ciwîyayî. Nînan ra yew Apê Mûsa yo. Cuye û têkoşînê ey xeylê rûmetin ê. Ma na meqale de bîyografîyê zanyarê şarê kurdî ser o tayê zanayîşan bidê.
Apê Mûsa serra 1920î de dewa Zîvîngê ya qezaya Nisêbînî ya Mêrdînî de maya xo ra bî. Nameyê ci yo rastikên “Şeyhmus Elmas” bî. Labelê dima ra nameyê xo sey Mûsa Anter vurnayo. Birastî Şeyhmus Elmas demê ameyoxî de sey leqeme amebî şuxilnayene. Nê konteksî de nuştox Ruşen Arslan meqaleya xo ya bi nameyê “Çapkarîya Rojhelatî û Hewldayîşê Şîrketa Rojnamegerîye” de dîyar keno ke Apê Mûsayî pê leqema Şeyhmus Elmasî rojnameyê Dîcle Kaynagi (Çimeyê Dîcleyî) de nuşto.
Apê Mûsa vîrameyîşanê xo de wina qala cayê rojbîyayîşê xo keno: “Kurdistan herêma Tirkîya ya tewr peydemende ya. Mêrdîn şaristanê Tirkîya yê tewr peydemende yo. Nisêbîn qezaya Mêrdînî ya tewr derdin a. Stîlîle nahîyeya Nisêbînî ya tewr xizan a. Zîvîngê dewa Stîlîle ya tewr peydemende ya.” Dewa Zîwîngê kurmancî de yena manaya “cayo ke heywanî tede zimistanî yenê sitarkerdene”. Maya Apê Mûsayî Feslê Xanime muxtara na dewe bîye. O wext dewe de hetta Nisêbîn de kesî tu çekuyêke bi tirkî nêzanayêne. Bitaybetî Feslê Xanime bi îdarekar û cindermeyanê tirkan qiseykerdiş de raştê zorîyan ameyêne. Coka aye lajê xo Mûsa Anter şirawit wendegeh. Apê Mûsa raver şî dibistana verêne ya Nisêbînî û dima ra Wendegehê Leylî yê Dewanê Mêrdînî de perwerde girewt. Baxusus nê wendegehê leylî seba asîmîlasyonî amebî akerdene. Domananê serekanê eşîran uca de wendêne. Dewleta tirke plan kerdêne ke sayeyê nê domanan pêro endamanê eşîran “tirk” bikero.
‘Lawo destê min berde’
Serranê 1920an û 1930an de rejîmê Mustafa Kemalî vera ziwanê kurdan polîtîkaya zordeste rayraberdbî. Apê Mûsa nuseno ke serê her çekuya kurdî 1 lîra ceza dîyêne. Nê semedî ra Mêrdîn qasê “qampê lalan” bîbî. Reyêke wendegeh de mamosteyê muzîkî kemanê xo reyde deyîrêke cineno. Wendekaran ra nameyê deyîre pers keno. Apê Musa wazeno cewab bido. La zano ke bi kurdî qiseykerdiş qedexe yo. Axirî mamoste çax keno û destûr dano ci. Nameyê deyîre “Lo berde lo berde lawo destê min berde” bî.
Seyîd Riza û Besê
Badê ke Apê Mûsayî dibistana verêne qedînaye, maya ci nêwaşt ke lajê ci perwerdeyî rê dewam bikero. Ci rê vatêne “tîya de vinde û dewe îdare bike.” Labelê Şexoyî (no dem leqema Apê Musayî bî) zaf waştêne dewam bikero. Bi no hawa dekewt îmtîhanan û Lîseya Adana qezenç kerde. Nê serran Dêrsim de dewleta tirke şar bi hovî qir kerd. Gulbangê qetlîyamî her cayê Tirkîya de vila bî. Na çarçewa de Lîseya Adana de wendekaranê tirkan nameyê Seyîd Rizayî û cinîya ci Besê ser o “yarîye” kerdêne. Bitaybetî Apê Mûsayî rê vatêne “tornê Besê”. Rojêke wendekaran Besê ra milqî kerdêne. Apê Mûsa xulî bîyo û ey zî maya Mustafa Kemalî Zubeyde ra milqî kerdê. Nê semedî ra 15 rojî ameyo destbendkerdene.
Şinasnayîşê bi Faîk Bucakî
Apê Mûsa serra 1941î de şî Stenbol. Ey verî seba fakulteya edebîyatî qeydê xo kerd. Dima ra Faîk Bucak nas kerd. Bucakî fakulteya huqûqî de perwerde girewtêne. Coka Apê Mûsa derbasê fakulteya huqûqî bî. Mabênê înan de embazîyêka girde qewimîyaye. Xeylêk aktîvîte û awanîyan de pîya xebitîyayî. Yeno zanayene ke Faîk Bucak serra 1966î de Riha de ame qetilkerdene. Tewr zîyade Apê Mûsayî serrêke ra pey ferhengo tirkî-kurdî amade kerd û nameyê Bucakî rê nîyaz kerd.
Komela Xelisnayîşê Kurdan
Serranê unîversîte de Apê Mûsa tewrê tayê wareameyîşan bî. Mîsal prosesê ronayîşê Komela Xelisnayîşê Kurdan de ca girewt. Akademîsyen Kerem Yavaşça yo ke derheqê Mûsa Anterî de cigêrayîş kerdo, nuseno ke na komele bi destê Yusuf Azîzoglu, Zîya Şerefhanoglu, Remzî Bucak, Faîk Bucak û Mûsa Anterî ronîyaye. Nê serran yew zî seba wendekaranê kurdan Warê Wendekaran ê Dîcleyî ame akerdene. Nê warî de xeylêk merdimê namdarî mendî. Ma vajê Tarik Zîya Ekîncî, Yusuf Azîzoglu nê warî de mendî.
Zewacê Apê Mûsayî
Apê Mûsa serra 1944î de zewijîya. Nameyê cinîya ci Ayşe Hale bî. Na cinîye kêneka Abdurrahîm Rahmî Zapsu ya. Ayşe cinîyêka xeylê kulturine bîye. Pîyê ci Abdurrahîm Rahmî Zapsuyî eynî wext de Saîdê Kurdî reyde embazîye kerdbî.Zewacê Apê Mûsa û Ayşe Hale ra 3 gedeyî ameyî dinya. Nameyê înan Anter Anter, Dîcle Anter û Rahşan Anter o.
Rojnameyê ‘Îlerî Yurt’
Rixmo ke Apê Mûsayî fakulteya huquqî de wendêne, zafane nuştoxîye û rojnamegerîye de eleqedar bîyêne. Bi no hawa xeylêk rojnameyî weşanayî. Serra 1990î de nuştox Firat Cewerîyî bi Apê Mûsayî roportajêk kerdbî. Roportaj de vano ke cuya weşangerîye serra 1948î de dest pêkerd. Heta serranê 1960an rojnameyê bi nameyê Dîcle Kaynagi, Şark Mecmuasi, Şark Postasi, Îlerî Yurt û Mezopotamya weşanîyayî. Apê Mûsayî nê rojnameyan de deyra nuşteyê balkêşî nuştî. Na çarçewa de roportajê xo de wina vano: “Mi de sey Zalogluyî gurz çîn o, la qeleme esta.”
Bitaybetî rojnameyê Îlerî Yurtî çarenuştişê Apê Mûsayî dîyarkerdbî. Nuştox Ruşen Arslan dîyar keno ke no rojname bi destê Abdurrahman Efem Dolakî Amed de serra 1957î de weşanîyêne. Badê cû Mûsa Anter û Canîp Yildirimî îdareyê rojnameyî girewt destê xo. Apê Mûsayî nê rojnameyî de xeylê meqaleyê tesîrdarî nuştî. Mîsal meqaleya bi nameyê “Ma Çi Welato Raver o! (Aman Ne Îlerî Yurt)” mîyanê wendoxan de zaf veng vet. Baxusus îdareyê tirkan reaksîyono negatîf ramojna. Çike meqale de cumleyê kurdî estbî. Dima ra Apê Mûsayî şîîrêka bi nameyê “Qimil” nuşte. Na şîîre her cayê Tirkîya û Kurdistanî de namdar bîye. Bitaybetî tirkanê nîjadperestan vera Apê Mûsayî reaksîyon mojna. Ma vajê Falîh Rifki Atayî rojnameyê Ulusî de venga selahîyetdaran dayêne ke sereyê Apê Mûsayî cira bikerê. Rixmo ke Apê Mûsayî rê dewa ameye akerdene, ey berat kerd. Labelê dewleta tirke nê demî ra tepîya nameyê ey girewt “lîsteya xo ya sîyaye”.
Dewaya 49an
Serra 1958î de Iraq de derbeya Abdulkerîm Kasimî qewimîyaye. Na derbe bêşik seba kurdan feydedar bîbî. Mela Mustafa Berzanîyî leweyê Abdulkerîm Kasimî de têkoşîn kerd. Nameyê Berzanîyî mîyanê kurdanê Bakurê Kurdistanî de xeylê tesîrdar bî. Hukmatê Adnan Mendresî waşt na têkilîye bibirno û verê têgêrayîşê kurdan bîgêro. Na çarçewa de îdareyê tirkî plan kerd ke nêzdî 1000 roşnvîranê kurdan werte ra wedarno. Seba caardişê nê planî sifte 50 roşnvîrî tepişîyayî. Înan ra Emîn Batuyo ciwan hucraya xo de gonîşîyayîşê pîzeyî ra şî rehmet. Coka nameyê na dewa sey Dewaya 49an ame pênaskerdene. Mîyanê 50 merdiman de Apê Mûsa zî estbî. Tepişteyî Stenbol de hucrayanê Harbîye de mendêne.
Birîna Reş
Apê Mûsa hucraya bi hûmara 38 de mendêne. Rojêke embazan ci rê vato ke “ma rê pîyesêk binuse”. Înan waşto ke biney bihuyê. Apê Mûsayî yew roje de pîyesê bi nameyê “Birîna Reş (Dirbetîya Sîyaye)” nuşto. Nê pîyesî xeylê bale ante. Babeta pîyesî zî balkêş a. Serranê 1950an de bi destê hukmatê Adnan Menderesî Kurdistan de genimo axuyino ke dîyeno lulik û tulikan ame vilakerdene şarê kurdî. Axayan zî hukmatî reyde hemkarîye kerde. Gama ke domanan nanê nê genimî werdêne, bedenê ci ra dirbetîyê sîyayî vejîyêne. Bi no hawa xeylêk domanê kurdî kişîyayî.
Derbeya 12ê Adare
Bêguman Derbeya Gulana 27î şertê 49an başêr kerdî. Rixmo ke Apê Mûsa vera dîya, serra 1963î de reyna tepişîya. Raver zîndanê Balmumcuyî, dima zîndanê Sultan Ahmetî de mend. Serra 1965î de Mêrdîn de bi hawayêkê xoserî dekewt weçînayîşan, la sernêkewt. Nê serran kovaranê Bariş Dunyasi û Dogu de nuştbî. Bitaybetî Derbeya 12ê Adare de Apê Mûsa raştê zulmêkê girdî ame. Vîrameyîşanê xo de rojanê derbe wina teswîr keno: “Pêro şar Sîrkecî de Sansaryan Han de bî. Zirçayîşê îşkenceyî tîya ra resayêne heta kuçeyan. Sansaryan Han bi temamî bi tepişteyanê sîyasî pirr bî…”
Apê Mûsa ame qetilkerdene
Apê Mûsa demê tepiştişî de baxusus Koşkê Zîverbeyî de raştê îşkence û zorbazî ame. Kerem Yavaşça nuseno ke Apê Mûsayî serra 1974î de bire daye û şî dewa xo Zîvîngê. O xeylê rincan bî û waşt polîtîka ra tenê dûr bimano. Heta serra 1987î nuşteyanê xo rê mabên da. Na serre ra dima reyna agêra karê nuştişî. 30ê Gulana 1992yî de rojnameyê Ozgur Gundemî dest pê weşanî kerd. Apê Mûsayî zî seba rojnameyî meqaleyî nuştêne. La dewleta tirke destûr nêdayêne ke xebatkarê rojnameyî bixebitîyê. Na çarçewa de Hafiz Akdemîr, Yahya Orhan, Huseyîn Denîz bi destê Hîzbullahî yanî hêzê paramîlîterî yê dewleta tirke hamnanî kişîyayî. 20ê Êlula 1992yî de zî Apê Mûsa Amed de taxa Seyrantepe de hetê JÎTEMÎ ra bi hovî ame qetilkerdene.
