Dewleta tirke vera kurdan polîtîkaya cîyakere rê dewam kena. Ziwan, kultur û nasnameyê kurdan raştê asîmîlasyonî yenê. Labelê kurdî zanîyanê xo nêronenê. Ê bixo kenê ke wayîrê ameyoxê xo bivejîyê. Kurdî baş zanê ke ziwanê ci vera asîmîlasyonî “mertalêk” o. Coka seba pawitişê ziwanî çend serrî yo xeylêk xebatanê rûmetinan kenê. Nuştox Haydar Diljen nêzdî 40 serrî yo ziwanê kurdkî ser o keda bêhempa keno. Seba ke ziwan nêro çînkerdene, dersan dano û kitaban nuseno. Çend hewteyî verî kitabê ci yê bi nameyê “Destpêkê Ziwanê Ma” weşanîya. Kitab do seba gedeyanê kurdan xeylê feydedar bibo. Ma no hewte bi nuştox û mamoste Haydar Diljenî qisey kerd.
Ma bixêr dî mamoste, verî ma tenê derheqê cuya şima de qisey bikerê. Gelo şima hetê nuştişî ra key dest pê eleqedarbîyayîşê ziwanî kerd?
Hetê nuştişî ra ez ameya Swêd û uca ra tepîya mi dest pêkerd. Xora ez serra 1982î de welat ra vejîyaya. Cuntaya 12ê Êlule ez kar ra eşt. Dima ra dewlete ez gêra. Waxto ke înan ez gêra, mi xo eşt Rojava. Ez nêzdî 10 aşmî uca de menda. Ez şîya Qamişlo, Şam û cayanê bînan. Dima ra ameya Swêd. O waxt Swêd de perwerdeyê kurdkî estbî. Mi de wendiş û nuştiş çînbî. Mi ra ver Swêd de tayê embazan seba ziwanî xebatî kerdêne. Ma vajê 1981 de kovarêka domanan vejîyêne. Kovarê sey Hêvî, Hêlîn, Kulîlk weşanîyêne. Oncîna tayê embazan derse dayêne. Ez tîya de parantezêk akerî, Swêd de perwerdeyê kurdkî 1976 de dest pêkerd. Ez Swêd de şîya kursê wendiş û nuştişî. Tebî ez têna nêbîya. Tayê embazê bînî zî tewrê kursî bîbî. Mi serra 1984î de dest pê mamosteyîye kerde. Xora ez verî welat de mamoste bîya. Yanî mi de formasyono meslekî estbî. Ma vajê zanayîşo pedagojîk û bingeyî estbî. Swêd de domanê ke ameyêne û bonder bîyêne, derheqê alfabe de raştê tayê probleman mendêne. Yeno zanayene ke ma hem kirmanckî hem zî kurmancî de alfabeya Bedîrxanî şuxilnenê. Mabênê alfabeya ma û swêdkî de tayê cîyayîyî estê. Ma vajê herfa –e swêdkî de bi awanê na ya. Veng eynî yo, la herfe bi awanê na ya. Swêdkî de –i çîn o. Herfa –î swêdkî de bi awanê na ya. Yewna herfê –q, –x bedilîyêne. Velhasil mi derheqê nê herfanê cîyayan de kitabêk amade kerd. Rastî, hewcedarîya ma ya winayêne estbî. Mi wina dest pêkerd. Dima ra mi xeylêk kovaran de zî nuşt. Ma vajê ez kovara Berbang de yanî kovara Federasyonê Komelanê Kurdan de xebitîyaya. Uca de ez mesulê beşê kirmanckî bîya. Na kovare hem kurmancî hem zî kirmanckî weşanîyêne. Dima ra mi mamosteyîye kerde. Wendekarê ma yê bînî peyda bîyî. Mi heta nika 15 kitabî nuştî. Nînan ra 2 hebî kirmanckî yê. 13yê ci zî kurmancî yê.
Tîya de perso bîn peyda beno. Gama ke şima kitabanê derse amade kenê, gelo şima hetê ziwanê standartkî ra raştê zehmetîyan yenê? Ma vajê Dêrsim de ziwano standartkî ge-ge hetê tayê dormeyan yeno rexnekerdene, no tesîrê xebatanê şima keno?
Nika tîya de ez çîyêk eşkera bikerî. Mesela ez Grûba Vateyî de kar kena. Ma na grûbe 1996 de ronaye. Serra 96î ra heta ewro ma standartkerdişê dimilî yan kirmanckî ser o goreyê xo xebate kenê. Heta nika ma vajê rehberê rastnuştişî, ferhengo bi 10 hezarî çekuyan û xebatê bînî amade kerdî. Nika tayê wazenê goreyê xo binusê. Wa binusê. Ma ziwanê xo sey lehçeya kurdkî vînenê. Alfabeya ke ma dimilî de bikaranê, eynî wext de alfabeya kurmancî ya. Tayê vanê “ma kurd nîyî”, eke ti kurd nîya/nîyî, o wext ziwanê to zî kurdkî nîyo. O wext se kenê? Ziwanê xo nêzdî tirkî kenê. Ma vajê tayê bi nîyetê rindî kenê, la tayê ma baş zanê ke wayîrê nîyetê rindî nîyî.
Ewro çi kurmancî çi kirmanckî, rewşa ziwanî 15 serrî verî ra hîna hewl a. Ez xeylêk rojname, kovar û kitaban wanena, uca de vînena ke se ra 95ê înan nêzdîyê yewbînî yo. Yanî hawayo ke ma pêşnîyaz kerdo de nusîyeno. Ziwan yan çekuyê heme herêmîyan raşt ê. Ê Sêwregi, Pîran, Çewlîg û Dêrsimî zî raşt ê. Ma nêvanê ke ê raşt nîyî. Ziwanê her kesî nasnameyê her kesî yo. Labelê çîyêk esto ke ma wazenê no ziwan bibo ziwano nuştekî û aver şiro. Ziwan wendegeh û dibistanan de bêro wendiş. Ma rê formê muşterekî lazim ê. Sewbîna raya ci çîn a. Ma vajê tayê unîversîteyan de xebatî virazîyenê. Unîversîteya Artuklu de xeylê baş ê. La ê unîversîteyanê bînan de akademîsyenî goreyê xo xebitîyenê. Kîşta alfabe û rastnuştişî de seypê nênusenê. Nika welat de bi seyan weşanxaneyî estê. 20 serrî verî nîya nêbî. O waxt nê karî Stenbol yan Îzmîr de virazîyêne. Hetta verê cû teberê welatî de bî. Seke mi vat Swêd de nê karî ameyêne kerdene. La nika agêrayî welat. Ma vînenê welat de xebatî xeylê zaf ê. Hema hema her hewte weşanxane abeno. Bi seyan kitabî ameyî çapkerdene. Verî ma cumleyêka bi kurdkî dîyêne, ma bi heyecan bîyêne. Tay mendêne ke mezgê ma vindero. La nika wina nîyo. Yew zî vera ziwanê standartkî şinê. Kurmancî de zî xeylêk xebatî benê. Ma tenê zî qalê kurmancî bikerê. Ma vajê Enstîtuyê Stenbolî zaf karê erjayeyî kerdî. Ey ferhengî vetî, kitabê raştnuştişî û kovarî weşanayî, kursê mamosteyîye amade kerdî. Enstîtuyanê Parîsî, Berlînî yan Dîyarbekîrî zî çîyê bînî kerdî. Nê pêro dezgehî Weqfê Mezopotamya de ameyî pêser û seba raştnuştişî çîyêkê muşterekî kenê. No karê înan zaf erjaye yo. Ê goreyê sîyasetî tênêgêrenê û wazenê xizmetê ziwanê xo bikerê. Ma zî wina bikerê. Kîşta sîyasetî de beno ke fikrê ma cîya cîya yo. No ziwan ziwanê ma yê pêroyî yo. No ziwan ziwanê eşîre, sinife, partî yan mezhebî nîyo. No ziwan ziwanê her kesî yo. Gerek o ma xebata xo bikerê.
Bi şima Tirkîya de rewşa ziwanê kurdkî senîn a? Averşîyayîşêk vînenê? Dewlete senîn nêzdî bena?
Tebîî ez serrêke de 2-3 reyî yena welat. Gerek o ke ma îqna bibê ke na dewlete tayê îmkanê qijkekî yan werdikekî peyda kerdê û tayê berî akerdê. Înan zî ma zanê seba çi akerdê. La na dewlete xo rê problem nêkerdo ke kurdî ziwanê xo xo vîr ra nêkerê yan aver berê. Dewlete eksê ci kena. Eke ti biwazê miletêk werte ra wedarnê, gerek o ke ti ziwanê ey ra dest pê bikerê. No Amerîkaya Latînî, Asya, Afrîka û heme cayan de wina bîyo. Ma biewne Cezayîr, neslo verên ziwanê xo nêeşkeno qisey bikero. Çike fransizê kolonîzekerdoxî şîyî Cezayîr û ziwanê înan qedexe kerd. Dinya de dewletêke esta ke qanûnê ci yê bingeyî de “dibistanan de bê tirkî ziwano bîn sey ziwanê dayike nêeşkeno bêro wendiş” binusîyo? La Tirkîya de esto. Na dewleta ma caverdayî. Gerek o ke ma bixo ziwanê xo bixelisnê. Eke ma wazenê kurd bimanê, eke ma wazenê gedeyê ma kurd bimanê, bi kulturê xo gird bibê, gerek o ke ma ziwanê xo bipawê. Kilîtê kulturî ziwan o. Eke ziwan nêbo, kultur nêbeno. Eke ziwan nêbo, merdim perçeyê komelî nêbeno. Coyra nê kolonyalîstî ziwan ra dest pêkenê. Ê wazenê milet ziwanê xo xo vîr ra bikero, asîmîle bibo û bimano înan. Coyra eke kesêk wazeno kurd bimano, gerek o ziwan û kulturê xo ra dest pê bikero. Merdimanê xo ra dest pê bikero. Bi ziwanê xo qisey bikero, heta ke ma bi hawayêkê fermî tayê heqan bîgêrê. Ziwan ke nêbo ziwanê perwerdeyî û gedeyî ê ziwanî dibistanan de nêmusê, o ziwan nêxelisîyeno. Ziwan gerek o ke her ca de bêro qiseykerdene. Bikilmî na dewlete ziwanê ma rê çîyêkê başî nêkena û do zî nêkero. Gerek o ma xo nêxapînê. Xelisîyayîşê ziwanê ma girêdayîyê xelisîyayîşê şarê ma yo. Eke ma azad nêbê, ziwan zî azad nêbeno. Eke ma warê sîyasetî de çend heqan nêgêrê, ziwan azad nêbeno.
Eke ma nika bi kirmanckî perwerdeyê ziwanê dayike bîgêrê, ma eşkenê ziwanê xo bixelisnê? Amadekarîyê ma qîm kenê?
Mi na babete ser o çend reyî qisey kerd. Ez nika reyna vajî. Ziwanê ma yanî hem kurmancî hem kirmanckî goreyê xo standart bîyî. Wirdî lehçeyan de kadroyê ma estê. Wa ê îmkanî ma dest bikewê, ez îdîa kena, tewr tay serrêke tewr zîyade di serran de ma her çî organîze kenê. Problemê ma yo tewr girs qedexebîyayîş o. Baco ke ma danê, wa ey ra butçeya ma bidê, ma tewr tay serrêke tewr zîyade di serran de perwerdeyî pêro organîze kenê.
Ma biney Swêd de rewşa kirmanckî ser o qisey bikerê. Gelo uca de çend wendekarê şima estê? Eleqeyêko gird esto?
Nê, zêde çîn ê. Çirê zanî? Çike Swêd de zazayî zaf kêm ê. Wendekarê zazakî zaf tay ê. Swêd de cayê kurdkî baş o. Mîyanê 10 ziwananê girdan de ya. Enstîtuyê Îstatîstîkanê Dewlete tayê îstatîstîkî qeyd kerdê. Ez to rê goreyê înan vajî. Kurdkî rêza 5. de ya. Birastî Swêd de 180 ziwanî yenê qiseykerdene. Mîyanê înan de 10 ziwanê girdî estê. Sinifa 1î ra heta sinifa 9î Swêd de 50.849 wendekarî wanenê. Nînan ra 8.146 tenê wendekarî beşdarê perwerdeyê kurdkî benê. Mîyanê nînan de qaso ke ez zana çoşmeyê 9-10 wendekarê zazakî estê. Swêd de warê ziwanê dayike de qaydeyî zaf ê. Serra 1975î ra heta nika qanûn esto. Çend reyî program vurîya, mufredat vurîya hama na maddeya qanûnî nêvurîyaye. Se vana madde? Madde vana ke “heqê dayik û pîyan esto ke domananê xo rê perwerde biwazê”. Mesela Almanya de no qanûn çîn o. Şima zî zanê Almanya de 16 eyaletî estê. Têna 6 eyaletan de perwerdeyê ziwanê dayike esto.
Almanya de eyaletê Ren-Vestfalyayê Vakurî de bi kirmanckî perwerdeyê ziwanê dayike dîyeno. Derheqê na babete de şima çi fikrîyenê?
Almanya de problem no yo ke mamosteyî zêde çîn ê. Eke şehadetnameyê to yê mamosteyîye çîn bo, ti asan mamoste nêbenî/nêbena. Dima ma vajê Almanya de kitab çîn o. Ma no kitabê min o ke newî vejîya seba înan viraşt. Ê yê ke şinê dezgehanê fermîyan, ci rê vanê “ma perwerdeyê ziwanê dayike wazenê.” Îdarekarê dewlete persenê “mamosteyê şima kam o, kitabê şima ça de yo?”. Nika ê eşkenê vajê ke “naw kitabê ma esto.” No kitabê mi Federasyonê Elewîyan ê Dêrsimijan zî qebul kerdo. Înan seba çapkerdişî hetkarîye kerde û xeylê kede daye.
