Li tevahiya cîhanê ji aliyê hêzên hegomon û emperyalîst ve her tim şer tê derxistin û destûr naye dayîn ku civak bi aştiyane bijî. Hemû polîtîkayên desthilatan li ser pêşxistina şeran e. Li Rojhilata Navîn û bi taybetî jî li Kurdistanê ev polîtîka bi awayekî bêehlaqî pêş dikeve. Bêguman têkoşîna gelan a li dijî şeran ji bo aştiyeke mayînde jî heye. Siyasetmedar û parêzvanên mafê mirovan Akin Bîrdal têkildar 1’ê Îlonê Roja Aştiyê ya Cîhanê pirsên me bersivand.

Neteweyên Yekgirtî di warê parastin û pêşxistina aştiya cîhanê de çi berpirsiyariya wê heye? Gelo berpirsiyariya xwe bi cih tîne yan na?

Beriya her tiştî divê mirov binere ka Neteweyên Yekbûyî (NY) çi ye, erka wê û sedema hebûna wê çi ye. Ewil piştî şerê cîhanê di 29’ê Cotmeha 1945’an de hat damezrandin û 51 welat beşdarî damezrandina wê bûn. Îro hejmara endaman derketiye 193’yan. Ew rêxistinek neteweyî ye ku ewlehiya cîhanê biparêze û hevkariyên aborî, civakî û çandî yên navneteweyî biparêze. NY, bi giştî dabînkirina edalet û ewlekarî, geşedana aborî û wekheviya civakî li hemû welatan û bikaranîna hêzê di van pêwendiyan de qedexe kiriye. Ji aliyê NY’ê ve roj ji bo nîşankirin û bibîranîna aliyekî girîng a ‘jiyana mirovan’ û dîrokê hatine destnîşankirin. Yanî ji bo ku ew êşên di dîroka têkoşîna mirovahiyê de hatine jiyîn neyên jibîrkirin an jî cihê xwe di bîranîna mirovahiyê de bê parastin û destkeftiyên vê mirovahiyê nehêlin ew roj hatin diyarkirin. Werin em li vir çend rojên girîng bi bîr bînin; Roja Zimanê Zikmakî ya Cîhanê, Roja Jinan, Roja Rakirina Cihêkariya Nijadî, Roja Azadiya Çapemeniyê, Roja Jîngehê, Roja Gelên Xwecihî, Roja Têkoşîna li Dijî Şîdeta li Ser Jinan, Roja Astengdaran, Roja Mafên Mirovan, Roja Navneteweyî ya Koçberan, Roja 1’ê Gulanê. Niha kîjan ji van rojên navneteweyî li gorî sedema diyarkirinê tê pîrozkirin? Bi kurtî ev rastiyek e ku NY, 35 sal in berpirsyariya xwe bi cih neaniye. Sedema yekem a vê yekê jî di encama parçebûna Yekîtiya Sovyetê û Bloka Rojhilat de pêkhatina cîhaneke gerdûnî ya kurewî ya neolîberal û kapîtalîst a yekpolar e. Ya duyemîn jî hêzên aborî yên navneteweyî yên NY ketin bin bandora dewletên kapîtalîst.

Çiqas gengaz e ku aştiya cîhanê pêk were?

Di van şert û mercan de bidestxistina aştiya cîhanê zehmet xuya dike. Ji ber ku di cîhana piştî şerê sar de pêşbaziyek pir bilez a biçek bûyînê heye. Di serdema şerê sar de mizextiya çekan a cîhanê ji 650 milyar dolarî derbas nebû, lê niha ji 3 trîlyon dolaran derbas bûye. Enstîtuya aborî û aştiyê her sal endeksa aştiya cîhanî diweşîne. Li gorî vê yekê, ji 163 welatan nirx dayîn li 81 welatan qels in. Li gorî vê endeksê, li Tirkiyeyê di rêza 152’yan de ye. Zehmet e, ji ber ku şert û mercên dewletên kapîtalîst nemane ku ew krîzên ku tê de ne derbas bikin. Polîtîkayên çekdarî û şer esas digirin. Li cîhanê şerê parvekirinê yê sêyem heye ku nav lê nehatiye kirin. Rageşiya di navbera Çîn û DYA’yê de hêj didome. Şerê di navbera Rûsya û Ukraynayê de balafirên F-16 û tankên ku bi erêkirina DYA’yê dane Ukraynayê, vî şerî zêdetir dike. Li welatên wekî Yemen, Sûdan, Nîjer, Rojhilata Navîn, Sûriye û Iraqê ev şerxwaz û emperyalîst vî şerî mezin dikin. Li cîhanê zengilên şer lêdidin, ne zengilên aştiyê.

1’ê Îlonê Roja Aştiyê ya Cîhanê her sal tê pîrozkirin. Lê li welatekî ku peyva aştiyê jî sûc tê dîtin, ji bo aştî pêk were divê çi were kirin?

Beriya her tiştî krîmînalîzekirina gotinan îspata ne demokratîkbûna wê rejîmê ye. Nebûna demokrasiyê, dibe sedem ku qeymeqamek ligel biryara dadgeha bilind jî çalakiyên lêgerîna heqîqet û aştiyê yên Dayikên Şemiyê qedexe bikin. Ev yek jî rê li ber tundî û binçavkirina Dayikên Aştiyê vedike. Misogeriya maf û azadiyan destûreke medenî ye ku li ser bingeha wekhevî û azadiya demokratîk hatiye avakirin. Ji xeynî guhertina pergala nijadperestiya destûrî û yasayî ya nijadperest a milîtarîst tu rêyek din nemaye. Pêwîst e hêza hiqûq û azadiya ramanê bê avakirin. Divê zihniyeta hiqûqa dijminane û bêcezahiştinê bê guhertin.

 Tu ji 1986’an ve doza mafên mirovan dikî. Di 1998’an de tu rastî êrîşan hat. Îro jî mîna duh li dijî parêzvanên mafên mirovan her cure êrîş hene. Êrîşên wiha tê çi wateyê?

Êrîşên bi vî rengî li dijî parêzvanên aştiyê û yên ku li ser vê erdê mafdar û doza heqê xwe didin tên kirin. Bi kurtasî, yên li dij derdikevin, muxalîf, ên îtaat nakin û yên li dijî yekrengiyê derdikevin, dibin hedefa êrîşan. Parêzvanên mafan û aşkeravanên rastiyan ji ber derxistina holê ya heqîqetê,  dibin hedef. Loma jî nikarin tiştekî veşêrin.

Di 1995-1996’an de ji ber axaftinên we yên di Roja Aştiyê de kiribûn 2 sal cezayê girtîgehê li we birîn û hûn ketin girtîgehê. Mirov hê jî ji ber axaftinên xwe tên girtin û darizandin. Hûn vê çawa dinirxînin?

Dema ku em îdiaya destkeftiyên navneteweyî dikin, em pêşaniyên erdnîgariya xwe jî bi nav dikin û tînin ziman. 100 salên Komarê bi vî awayî hatiye nivîsandin. Kuştin, komkujî, sirgûn, qirkirin. Daxwaza me ya civakeke pirzimanî, pir-nasnameyî, pir-çandî li dijî qalibên îdeolojiyên fermî yan jî pêşketina yekîtiyê ye. Dema ku em dibêjin aştî, em dixwazin hemwelatîbûna wekhev û azad a mafên ku li erdnîgariyê hatine înkarkirin, bi misogeriya destûrî ve girêdayî be. Beriya her tiştî ji daxwaza azadiya gelên kedkar ên bindest.

Ji bo ku aştiya li Tirkiyeyê pêk were divê çi were kirin?

Beriya her tiştî divê em tiştên heta niha me kirine cudatir tiştan bikin. Divê gotineke me ya nû hebe. Bi qasî ku em aştiyê ji bo xwe dixwazin divê em ji bo gelên din jî bixwazin. Ji bo                                    vê divê empatî bê kirin. Wê demê wê baştir were fêmkirin ku yên li dijî şer û aştiyê çi dixwazin. Li Tirkiyeyê roj bi lêgerîna edaletê dest pê dike û bi lêgerîna edaletê diçe ava. Misogeriya edalet aştî ye. Wê demê divê hemû lêgerînvanên edalet li ser xeta aştiyê bibin yek. Her kesê aştiyê dixwaze, sosyalîst, kedkar, karker, gundî, jin, ciwan, parêzvanên xwezayê, LGBT’î û yên din, bi kurtasî her kesê ku li ber çavan nayê girtin û biçûkxistin divê parêzvanên aştiyê bin. Îro kesên ku gazinan ji xizanan dikin, yên dixwazin bi ziman, nasname û çanda xwe azad bijîn, her kesên ji talana ekolojîk gazinan dikin bila di konferansa aştiyê de bên cem hev û nexşerêya aştiyê derxin. Ji ber ku aştî mafek e. Mafên din jî bi vî mafî ve girêdayî ye.

Bi salan e ku tu di siyasetê de cih digire, li gorî te siyaset bi xwe li pêşiya aştiya Tirkiyeyê asteng e yan na?

Bê şik rola siyasetê mezin e. Heke ev sed sal e ku komara Tirkiyeyê veneguheriye komareke demokratîk ji ber siyasetê ye. Helbet rasterast siyaset bandorê li aştiyê nake. Lê  destûr, nîzama qanûnî, yasaya partiyên siyasî, yasaya hilbijartinê û îdeolojiya fermî ye ku siyasetê diyar dike. Di pêkhatina siyasetê de em nikarin olîgarşî, çîna sermayedar û rêveberiyeke ewlekar paşguh bikin.

Aştî dê kêrî kê were û kê aciz bike?

Kî aştiyê dixwaze, kî ji aştiyê sûd werdigire; Kesên bindest, kedkar aştiyê dixwazin. Karkerên ku ji ked û karê xwe bûne aştiyê dixwazin, jin û zarokên ku herî zêde mexdûrên şer in, ên ku dixwazin bi nasname, ziman û çanda xwe bijîn, ên ku ji ber nebûna azadiya ramanê ji azadiya xwe bêpar mane, çapemenî, penaberên ku naxwazin ji axa xwe, mal, kolan û cîranên xwe bin aştiyê dixwazin. Koçber, ciwanên ji jîngeha xwe hatine derxistin, LGBT’iyên ku wekheviya civakî dixwazin, yên ku ji welatên xwe hatine sirgûnkirin, bi kurtasî yên ku dixwazin bi mafên xwe yên mirovî bijîn, dixwazin ji aştiyê sûd werbigirin. Her wiha yên ku rastî û edaletê dixwazin. Li girtîgehan kesên li dijî îşkence û muameleya xerab aştiyê dixwazin. Ên aştiyê naxwazin û yên ku ji aştiyê zirarê dibînin jî ji sedî 5 in. Ew kî ne? Bazirganên çekan, olîgarşên ku ji ber berjewendiya qazancê hatine afirandin, saziyên darayî yên navneteweyî, yên ku bi polîtîkayên şer bi afirandina dijminên hundir û derve hêza xwe diparêzin, yên ku nijadperestî, cihêkarî, neteweperestî û nefretê dixwin û civakê parçe dikin, yên ku gendeliyê dikin, kesên diziyê dikin, bi kurtasî yên dijminê jiyan, ax, av û hewayê ne, yanî yên ku hez nakin û nayên hezkirin, yanî yên ku bê rehm û wijdan in.

Bi ya we têkoşîna aştiyê bi qasî ku tê xwestin tê dayîn?

Mirov nikare bêje ku têra xwe têkoşîna aştiyê tê dayîn. Ger bihata dayîn dê civak kaosê nejiya. Weke ku min hincet jî diyar kir, ev yek jî ji ber bêrêxistinbûyîna kesên aştiyê dixwazin û parêzvanên aştiyê ye. Ji 1’ê Îlonê heta 1’ê Îlonê (welatên nesosyalîst bi biryara Neteweyên Yekbûyî 21’ê Îlonê roja aştiyê pîroz dikin) tên cem hev. Ji 1’ê Îlonê heta 1’ê Îlonê daxwaza aştiyê têr nake. Divê em her roj xwe wek roja aştiyê hîs bikin û ji bo aştiyê tiştekî bikin. Divê em îrade û bernameyeke ku ji şer re bibe asteng pêş bixin. Divê her kes bibe parêzvanê aştiyê. Divê îrade û çanda aştiyê were pêşxistin û li dijî şer em bidin xuyakirin. Ji bo aştiyê divê em bêîteatiya sivîl a demokratîk, aştiyane û girseyî li hemû qadên jiyanê bimeşînin.

Heke hemû civakê aştiyê bixwazin û li gorî wê tev  bigerin kesên ku ji şer sûdê werdigrin dê çi bikin?

Yan dê birevin an jî dê neçar bimînin ku aştiyê qebûl bikin.

Aştî ji bo gelan tê çi wateyê û divê ji bo hebe?

Gel, bi zimanê, bi nasnameya xwe û bi çanda xwe heye. Temînata vê hebûnê jî aştî ye. Mirovên haydar xwe deyndarê kesên ku canê xwe ji bo bidestxistina wan dane dihesibînin. Di heman demê de berpirsiyariya wan e ku wan bibîr bînin. Aştî nefesa gelan e. Bi dîtina kurd, elewî, ermenî, yewnan, asûrî, êzidî, çerkes û ereban aştî tê çi wateyê em dibînin. Têkoşîna heyîn û hebûnê, berxwedan û biryardarî pêwîstiyên rûmeta mirovahiyê ne. Roja aştiyê ya cîhanê li kesên ku ji bo aştiyê hene pîroz be.

Eger hûn aliyê ekolojîk jî ve binirxînin hûn ê çi bibêjin?

Ev encama polîtîkayên şerê taybet e. Li Akbelen, Cûdî, Xîzan, Wan û Dêrsimê daristan tên şewitandin. Ev jî bi destên cerdevanan pêk tê. Dîsa bi lêgerîn zêr û madenên din xweza tê talankirin  û hevsengiya xwezayê xera dibe. Binêrin, di Qanûna Ceza ya Dadgeha Navneteweyî de sûcên şer, sûcên li dijî mirovahiyê û qirkirinê tên darizandin. Divê darizandina sûcên li dijî xweza û ekolojiyê jî êdî li vê dadgehê bê zêdekirin. Ku sûcekî navneteweyî ye. Li Tirkiyeyê binêrin, bi taybetî jî têkoşîn û berxwedana jinên gundî gelekî girîng e. Heke xwişk û biratiya gelan ji bo parastina daristan, av, ax û bi giştî xweza û ekolojiyê pêş bikeve ez bawerim bi hev re dê rizgarî pêk bê.

Akin Bîrdal kî ye?

Akın Birdal di sala 1948’an de li Nîgdeyê tê dinyayê.  Xwendina xwe ya seretayî û navîn li Nîgdeyê qedand. Di sala 1970’yî de Fakulteya Zîraetê ya Zanîngeha Enqereyê qedand. Piştî darbeya leşkerî salekê di Girtîgeha Mamakê de ma. Di navbera 1986-1992’an de Sekreteriya ÎHD’ê kir. Di 1992-1999’an de bû Serokê Giştî yê ÎHD’ê. Di 12’ê Gulana 1998’an de rastî êrîşa TÎT’ê hat. Ji ber axaftinên xwe di 1999 û 2000’an de hat girtin. Di 2007’an de ji Amedê bû parlamenter. Her tim li dijî şer aştî û mafên mirovan parast.