Serdemê neolîtîkî ra nat cinî kewtê binê bandora pergalê nêrî.  Dewrê neolîtîkî ra hetanî na roce zî  merdimîye ser nêrîlîzm berdewam keno. No pergalo henêno ke binê pêyro sîstemanê bi zerar û tehlukeyînan de no esto. Sîstemê xirabî têde tîya ra peyda bîyê û xo kerdo weye. Nê semedî ra zî hetanî ke o pergal nêrijîyo, tar û mar nêbo însanetîye nêbena.

Cinîyan verva nê pergalî de çiqaş ke esto rê xo ver hende qir bîyê.  Cinîyan têkoşînanê şorişgêrî de zî tewr zêde verva pergalê nêrî do pêro. Rojhelatê mîyanînî de zî cinîyan ser zaf zulmode gird bîyo û hetanî na roce dewam keno. Hardê kurdan ser cengan de, qetlîyaman de, heme cinîyan ser her wext polîtîkaya xususîye bîya. Mîsal, Îran de cinî ke darde kenê, eke azeb a tecawuz kenê, hîna darde kenê. Yane vanê eke bakîre ya gunekar nîya. Wina kenê gunekar.

Cinîyan ser polîtîkayê xususî

Qetlîyamanê Enfal, Helepce, Şingal, Zîlan û Dêrsimî de zî cinîyan ser polîtîkaya xususîye ameye caardene. Mîsal Qirkerdişê Dêrsimî de generalan çêneyî nameyê ewladîye ra gurewtê, qaşo xo rê kerdê ewlad. Na polîtîka de waştê ke û armanc kerdê ke cisn tam bivurnê. Wayî jubînî ra cera kerdê. Hergû ju dayê yew generalî, zobîna cayî. Vîndî kerdê. Hîna zî vîndîbîyaye yê.  Na polîtîka, dîna de qe cayê de çîn a. Hîtlerî bîle na nêkerda. Hetê bînî ra zî êyê ke qirkerdîş de ameyê surgunkerdene ra zî tayê cinîyan û çêneyan cayanê xaman de xo kisto. Çi ke hem nêmusê ûca, hem zî xususî zaf tengîye ontê. Hete ra zî xo dime ra meyitî û welatê xo verdê. Qomî qefîl û mûlxitê xo verdo.

Meseleya xokistene zî her wext, her serdem berdewam kerdo. Yane cinî hende ke binê zulmî de mendê, çare xokiştene de dîyo. Xepsan de, îşkenceyan de, surgun de, dewe de, sûke de her ca de zî hadîseyê xokistene zaf bîyê. Ez zî şima rê îtya de heqîqeta Vîlîka dêrsimije qesey kena. Sima tîya de zîhnîyetê nêrî Vîlîka bêkese game bi game çutur berda merdene, aye qeyî xo kisto, hest kenê û vînenê.

Heqîqeta Vîlîka bêkese  

Serra 1943î de dewa Keysû ya Dêrsimî de çênekêka 18 serre ya azebe bena. Na meyê xo yo raştî zî  Xanim a. Na çêneke zaf rindek bena. Coka ci ra vanê Vîlîke. Roce yenê û Vîlîke lacê Silê Qerşûnî rê wazenê. Kincanê veyvekîye danê pira, deşkînar kenê. Emrê Haqî dekernenê, more birnenê. Pîyê Vîlîke merdo, nê semedî ra lacê Bavayê Dergû zî kenê pîyê çêneke. Di hîre rojî vêrenê ra. Lacê Bavayê Dergû çêna waya xo temeyî keno. Vano ‘’Xatê Vîlîke bixapne, zerrîya mi kota ci”. Xate vana ‘’Xalo ti çik a, Vîlîke çik a? Ti bîya pîyê çêneke, more birno, soye û hene ardo, kincê veyvekîye dê pira, xirab o!”.

Lacê Bavayê Dergû onca nêvindeno. Vîlîke qan keno, remneno. Beno Saxşeg, çê Xidir Axayî. Xidir Axa vano: ‘’Wey! çêvêsaye, na torna Alîyê Qeremanî ya. Milaketê çê Alîyê Qeremanî yeno kokê ma birneno. Ti bîya pî, na zî veyvek a. Ospor kerda, meste yenê benê.” Xidir Axa vano “rew bigî û so, kata bena bere”. Meste vanê Xidir Axayî poştî da ci, berda çê xo de vindarna.

Xidir Axa nêceno çê xo.  Lacê Babayê Dergû Vîlîke ceno beno. Raye ra, birr de têkilê ci beno. Roca bîne zî sono eskerîye. Eskerîye ra birayê xo rê mektuve rûsneno. Vano “Vîlîke rast kerê, wa şêro.’’

Vîlîke kenê teber. Sona çê apê xo Alî.  Aye nêverdanê zere. Sona çê apê xo Welî. Î zî nêgenê zere. Vanê “To qeyî nîya kerd? Ti ey de nêşîyêne, biremêne. To ra vato bê filan ca, ti biremêne, bîyamêne çê.” Î ke nêcenê zere, Vîlîke neçar manena. Gêrena ya sona çê Bavayî.

Payîz o, dormê gaxanûn o. Vistewrîya Vîlîke sona cinîya Kekê Ap Zalîlî ana û ci ra vana “Melek Xanim ma rovar kenîme. Porê Vîlîke bimûne, ez bena. Nika mal yeno sole danîme. Melek Xanime porê Vîlîke mûnena. Eke yena vana ‘Melek Xanim Vîlîke diganî ya’. Vîlîke cerana ci vana ‘Ez ke diganî ya, hela vaje ez kamî ra pê menda? Lacê to ez son de arda, sodir şî eskerîye.’” Vistewrîya xo hênî vana ke wa şêro.    Vîlîke sona, qatirî bena, awe ana û timar kena. Verê çêverî de girêdana. Der û ber rûna de. Resene cena û zere gore de xo fîna darde. Qatir xorî ra hîreno. Di hîre reyî yeno sono.

Vistewrîye qayît kena ke Vîlîke gore de xo fîşto dare. Zirçena û berqesta vana “Sirayîye xo fîşto darde.’’ Nîyadana ke Sirayîye zî teyî ra. Vana ‘’Dayê ez nanîya îtya ra”. Cîranî vanê “Weyyîî!! Vîlîke xo fîşto darde.” Vistewrîya xo dest, Ana dest nêxeleşîyaye. Sonê lewe ke mordemêko derg Seydalîyê Momidî haw uca ro. O Vîlîke fîno rê û haw vano “hona wes a”. Vistewrîye darîye çeper ra cena, erzena rê xape û visnena. Vîlîke mirena.

Amikade Vîlîke zî uca çê birawûnê xo de pêrû de bena. Resena ci, sona morekû vile ra kena, destû ra kena û şale mîyane ra kena. Aynê vere mîye cena, pûçû linge ra kena, pûçûnê çeqirreşî yê ci ci ra kena. Fîştano çiftexas zî pira beno. Ey nêşîkîna ci ra bikero. Çîyo ke ci ra kerdo pêrûn cena sona. Kesê xo meyîtî ser nêsono.

Xidir Axayê Saxşegî malûmat dano cendermeyan. Eskerî yene û Vîlîke cenê benê Mamekîye. Otopsî kenê ke diganî çik a, çik çik o! Xora ju şewe de çênekenî ra fîşta. Vîlîke cenê, benê û Keysû de danê we. Endî derdê Vîlîke çor koseyê Dêrsimî de axme û vila beno. Serê ci şuware vanê.

Şuwara Vîlîke

Vîlîk ti Vîlîk a

Zerenca mi ti veyvek a

Derdê to çik o

Ronîse ma rê qesey bike

Ti ke ma rê qesey nêkena

Der û cîranê xo re qesey bike

Hardê nê kesan o 

Vîlîka mi sona cor de

Cenazaya Vîlîka mi guretê

Sûka Mamekîye ro berdê

Doxtorê zalimî kardîya alafranga gurete

Wertê cîgerûnê Vîlîka mi ro dawacêr berde,

Vana doxtor “haqî kena rind nîya de”

Rîyo şîya wû sipî têver de

Doxtor vano “Haq ke Haqenî keno

Awa şîyaye bîyaro çimûnê vistewrîya to ya zalime serde

Vistewrîya zalime dana xo ro bervena

Vana “Haqo na çi bîye mi kerde?”

Hardê nê kesan o

Vîlîka mi ver de hêgayî

Xevere birusnê bêrê 

Qereqolê Tulike vêsayî

Vajê mevindê bêrê

Xo fîşto darde veyva çê Bavayî

Cinîya Bavayî dana xo ro bervena,

Vana “hîre veyvê mi nazar ê” 

Hîrêmena rozê şîya yî

Merdena hîrêmenan zî 

Eve sîcim û la yî

Hardê keşîşan o

Vîlîka mi ver de gavan o

Haq adirê hukmatî wedaro

Dewrê hîrê serran qedîyo 

Îznê mêrdeyê mi nêdano

Ez şêrî kotî bifetelî

Kes mi zere nêverdano

Ez xo kon darde 

Kes mi rê qolaye nêvano.

Ax dîna dîna

Wûyî tek û ju dîna

Vana lacê Babayî bota vinde

Ti pîr û murşîdê min a

Lacê Bavayî ve kor bo

Vano ti ke merda yê hardî

Eke menda malê canê min a.

Şuware: Qemero Areyij

 Hîkaye: Keja Hesenê Dewreşî (Keysû de zewecîyaye ya)