Kurdî bêguman şaranê tewr kananê Rojhelatê Mîyanênî ra yê. Înan tarîx de xeylêk dewletê xanedanî û mîrîyî ronayî. Dewleta Medya, Mîhranîyî, Deysemîyî, Şeddadîyî, Revvadîyî, Mervanîyî, Eyyubîyî ûsn. ameyî awankerdene. Nameyê erdî yo ke kurdî serê ci de ciwîyenê seserra XII. ra tepîya nuştekî sey “Kurdistanî” ame pênaskerdene. Na xebate de ma do ristimê çekuya Kurdistanî tenê rûkî etut bikerê.
Birastî çekuya Kurdistanî ra ver ma raştê çekuyanê sey Kardukîa, Gorduene, Cordyene, Carduenî, Kordîk yenê. Şaranê bînanê sey armenî, yewnan, faris, romen seba pênaskerdişê erdê kurdan nameyê zobîninî şuxilnayî. Mîsal tarîxnas, fîlozof û leşkero yewnan Ksenofon çekuya “Kardukîa” ra feydedar beno. Oncîna tayê çimeyanê armenîyan de çekuya “Kordîkî” derbas bena.
Kurdistan û Selçukî
Derheqê çekuya Kurdistanî de belgeyê nuştekî yê verênî seserra XII. de vejîyenê vernîya merdimî. Xeylêk çimeyan de zafane nameyê Reşîduddîn Fazlullah-i Hemedanî û Hamdullah el-Mustevfî vîyarenê. Labelê înan ra verî çekuya Kurdistanî eserê Mateosê Rihayijî yê bi nameyê “Matthew of Edessa’s Chronicle (Serrenameyê Mateosê Rihayijî)” de vîyarena. Goreyê serrenameyî (kronîk) çekuya Kurdistanî bi destê fermandarê Mervanîyan Baye’lî (Baye’l no dem fermandarê Nasruddevle Ahmedî bî) serra 1031î de şuxilîyaye. Badê cû çekuya Kurdistanî hetê cigêrayox Reşîduddîn Fazlullah-i Hemedanî ra eserê ci yê bi nameyê Câmi’ut-Tevârîhî de xebitîyaye. Hemedanî no eser serranê 1310-1311an de qedînabî. Ey ra dima cografyanas û tarîxnas Hamdullah Mustevfîyî serra 1340î de eserê ci yê bi sernameyê “Nuzhetu’l-Kulûb” de behsê Kurdistanî kerd. Tayê cigêrayoxan ê ke eserê Mustevfî etut kerd, nusenê ke nê Kurdistanî yo ke Mustevfî behsê ci keno demê Hukumdarê Selçukîya Girde Sultan Sencerî de statuyê wîlayetî girewtbî. Nê cigêrayoxan ra oryantalîsto îngiliz Guy Le Strange eseranê Mustevfîyî ser o xeylê xebitîya. Strange dîyar keno ke Wîlayetê Kurdistanî binê îdareyê Sultan Sencerî de nêmeyê dideyinê seserra XII. de ame awankerdene. Bi Guy Le Strangeyî badê cû Sultan Sencerî îdareyê Kurdistanî teslîmê birazayê xo Suleyman Şah bîn Mihemed Taparî kerdo. Cigêrayoxî Thomas Boîs û Basîl Nîkîtîn zî nê hîpotezê Strangeyî pawenê. Eksê nê cigêrayoxan cigêrayoxa rûse Y.Î. Vasîlyeva nusena ke no hîpotez deyaxê bingeyanê zanistîyan nêbeno. Goreyê fikrê aye derheqê Wîlayetê Kurdistanî de belgeyêkê arşîvî yo şênber çin o û Kurdistan têna sey nameyê herêmêke ame pênaskerdene. Oncîna meqaleyêka cigêrayox Ferheng Cîhanbahşî ya bi sernameyê “Xerîtaya Kurdistanî ya Hamdullah Mustevfî ser o Ercnayîşêk” deyra bale anjena. Tîya de merdim vîneno ke Mustevfî derheqê demê Selçukîya Girde de eseranê sey “Risale-i Melikşahî, Risale-i Senceriyye fi’l-Kainat’il-Unsuriyye” ra feydedar beno. Yew zî wareyê xerîtakarîye de eserê Mihemed Bîn Necîb Bekranî “Cihanname” şuxilnayo. Goreyê meqaleyêka Cîhanbahşî, Kurdistan xebatanê xerîtakarî yê Mustevfî de sey “herême” derbas beno. Eke ma nê hîpotezan bîyarê têhet, resenê na netîceyêke: rojawanê Dewleta Selçukîya Girde de herêma ke sînorê ci heta Hemedan, Dînewer, Aleştar, Behâr, Dezbîl, Kirmanşah, Şehrezûr, Şengal vila bîyî, estbî; na herême zafane eşîranê kurdan ra virazîyêne û seraya Selçukîyan herême bi cografî sey Kurdistanî name kerdêne. Seba ke ma behsê wîlayetî yo ke pabesteyê merkezê seraye bî, bikerê, ma rê belgeyê şênberî hewce kenê.
Mektuba Kanunî de “Kurdistan”
Çekuya Kurdistanî bêguman xeylêk çimeyanê tarîxîyan de vîyarena. Ma bale bianjê înan ê ke xeylê girîng ê. Mîsal wextê dewleta Osmanîyan de ma raştê na çekuye yenê. Serra 1526î de Hukumdar Kanunî Suleymanî Qiralê Fransa Françoîsê I. rê mektubêke şirawete. Na mektube de Suleyman nuseno ke o sultan û padîşaxê Deryayo Sipî, Deryayo Sîya, Rumelî, Anatolîya, Karaman, Rum, Zulkadrîye, Amed, “Kurdistan”, Azerbaycan, Îran, Şam, Halep, Misir, Mekke, Medîne, Kûdus, Arabistan û Yemenî yo.
Evlîya Çelebî ame Kurdistan
Çimeyo bîn o balkêş Raywanîya Evlîya Çelebî ya. Yeno zanayene ke Gêrayox Çelebî seserra XVII. de ame şaristananê Kurdistanî. Gêrayox derheqê Kurdistanî de wina nuseno: “Memleketêko gird o. Dîyarê Erziromî ra heta dîyarê Wanî, dîyarê Colemêrgî ra heta Cizîr, Îmadîye, Musul, Şehrezur, Harîr, Ardalân, Bagdad, Derne, Derteng û heta Basra 70 cayanê ciwîyayîşî de merdimê ke nê ziwanî qisey kenê estê. Eke mabênê Irak-i Arab û Osmanoglu de mîyanê nê koyanê berzan de 6 hezar qebîla û eşîranê kurdan astengîye neviraştêne, beno ke qewmê acemî dîyarê Osmanîyan îşxal kerdêne.”
Ferhengê Şemseddîn Samî
Derheqê çekuya Kurdistanî de çimeyo bîn o girîng bêguman ferhengê Şemseddîn Samî yo. Ferhengnas Samî eserê xo yê bi sernameyê “Kamûsu’l-A’lâm” de bale anjeno sînoranê Kurdistanî. Goreyê Samî beşo gird ê Wîlayetê Musulî, Wîlayetê Wan û Bedlîsî, leteyêkê Wîlayetanê Dîyarbekîr û Mamuret’l-Azîzî, Sancaxê Dêrsimî, Eyaletê Kurdistanî yo ke Îran de yo û başûrê rojawanê Azerbaycanî Kurdistanê girdî anê ware.”
Rojnameyê Kavkazî
Çekuya Kurdistanî çimeyanê rûskîyan de zî vîyarena. Bitaybetî îdareyê çarî seserra XX. de bala kurdan antbî. Na çarçewa de derheqê sînoranê Kurdistanî de tayê pênaskerdişî rastê ma yenê. Serra 1854î de rojnameyê Kavkazî de nusîyeno ke sînorê Kurdistanî Koyê Agirî ra heta Kendawa Basra derg beno. Oncîna rojname de yeno nuştene ke Kurdistan çemanê sey Dîcle, Firat, Aras û Kura teşmîl keno.
Eyaletê Kurdistanî 1847-1867
Zanîyeno ke tarîx de binê nameyê Kurdistanî de tayê awanîyê îdarî qewimîyayî. Nê konteksî de serrra 1846î de xoverdayîşê Mîr Bedîrxanî ame bêtesîrkerdene. Dima ra Muşîrê Artêşa Anatolîya Osman Paşayî ronayîşê Eyaletê Kurdistanî pêşnîyaz kerd. Ey plan kerdêne ke serewedaritişê kurdan asteng bikero û herême de îdareyê merkezî hêzdar bikero. Bi nê hawayî kanûna 1847î de Eyaletê Kurdistanî ame awankerdene. Goreyê planê Osman Paşayî Walîyê Musulî Esad Paşa ame tayînkerdene Walîtîya Kurdistanî. Eyaletê Dîyarbekîrî, Sancaxê Wan, Mûş û Hakkarî, qezayê Cizîr, Bohtan û Mêrdînî kewtî zerreyê Eyaletê Kurdistanî. Eke ma bi nameyanê bajaranê ewroyinan biewnê, nê cayan mîyanê sînorê Eyaletê Kurdistanî de ca girewtbî: Amed, Mêrdîn, Şirnex, Sêrt, Wan, Bedlîs, Dêrsim, Colemêrg, Mûş, Hinis, Qers, Xarpêt, Çewlîg (Çapakçur), Sêwrege, Sêrt. Derheqê merkezê Eyaletê Kurdistanî de sifte tayê nîqaşî qewimîyabî. Verî ame waştene ke Ahlat yan Erzirom bibo. La bado bi waştişê Walî Esad Paşayî “Dîyarbekîr” merkez bî. Eyalet serra 1867î de amebî wedarnayene.
Kurdistano Sûrex 1923-1929
Kurdistan yew zî zerreyê Yewîya Sovyetan de sey yewîna îdarî amebî şinasnayene. Yeno zanayene ke Kurdistano Sûrex hetê Komîteya Merkezî ya Rayberdişî ya Partîya Komunîste ya Azerbaycanî 16ê temmuza 1923yî de ronîya. Nameyê na yewîna îdarî ziwanê rûskî de sey “Kurdistanskîy Uyezd (Курдистанский уезд)” zanîyêne. No uyezd rojawanê Daglik Karabagî de ame awankerdene. Paytextê Kurdistanê Sûrexî verî dewa Pîrçahanî bî, dima ra Laçîn sey paytextî ame îlankerdene. Xerza Laçînî şaristananê Gubatli/Kubatli, Kelbecer, Zengîlan zerreyê Kurdistanê otonomî de ca girewtêne. Emrê yewîna îdarî zêde nêbî. 8ê nîsana 1929î de bi destê Kongreya VI. ya Sovyetanê Azerbaycanî wedarîyaye.
Komara Kurdistanî
Seserra XX. de çekuya Kurdistanî rojawanê Îranî de zî xeylê balkêş bîye. Rojhelatê Kurdistanî de Çele 1946 de Komara Kurdistanî ameye awankerdene. Qazî Mihemed sey serekkomarî weçînîyabî. Nameyê Komara Kurdistanî tayê çimeyan de sey “Komara Mahabadî” yan “Komara Kurdî ya Mahabadî” vîyareno. Mîsal cigêrayox Archîe Roosevelt zafane nê pênaskerdişan şuxilneno. Na çarçewa de cigêrayox Kakşar Oremar nê reftarî bi şîdetî rexne keno. Goreyê fikrê Oremarî nameyê komare “Komara Kurdistanî” bî. Oremar vano ke serra 2005î de derheqê na babete de Fransa de pê Archîe Rooseveltî pêvînayîş kerdo. Rooseveltî ci rê vato ke ey waşto Komara Kurdistanî ser o cigêro, la îstîxbaratê Îranî nê nameyî rê destûr nêdayo û têna binê nameyê “Komara Mahabadî” de destûr dayo. Emrê Komara Kurdistanî zêde derg nêbî. 30ê adara 1947î de Rasteyê Çarçira de Qazî Mihemed, Seyfî Qazî û Sadr Qazî ameyî qetilkerdene. Dima ra Komara Kurdistanî ameye letekerdene.
Îdareyê Herême yê Kurdistanî
Çekuya Kurdistanî Başûrê Kurdistanî de zî yena vînayene. Zanîyeno ke serra 2003î de Iraq de rejîmê Saddam Huseyînî rijîya. Goreyê Qanûnê Bingeyî yê 2005î bakurê Iraqî de Îdareyê Herême yê Kurdistanî wayîrê statuyê federatîfî bî. No îdare heta nika estbîyayîşê xo rê dewam keno.
Rojawanê Kurdistanî
Kurdan Rojawanê Kurdistanî de yanî bakur û rojhelatê Sûrîye de zî destkewteyê girîngî girewtî xo dest. Adare 2011 de Şerê Zerreyî yê Sûrîye dest pêkerd. Kurd, ereb û suryanîyan erdê xo canêverda. Peynîya têkoşînî de bakur û rojhelatê Sûrîye de pergalêka federatîfe awan kerde. Nika uca de kêmneteweyî û kulturê zobîninî wayîrê temsîlîya têduşte yê. Rixmo ke çekuya Kurdistanî bi fermî zêde nêna şuxilnayene, na herême mîyanê kurdan de sey “Rojawanê Kurdistanî” yena pênaskerdene.
