Rustemê Zal lehengê efsaneyî gelek navdar e. Di Rojhilata Navîn de pir dewlet û netewe li Rustemê Zal xwedî derdikevin. Bi rastî Rustemê Zal aîdî kîjan miletî ye nîqaş li ser tên kirin.
Yên herî zêde li Rustemê Zal xwedî derdikevin fars (ecem) in. Fars, vê îdiaya xwe dispêrin berhema Fîrdewsî ya bi navê Şahname. Fîrdewsî bixwe faris e. Şahname di 13 salan de, di navbera salên 997 – 1010’an de hatiye nivîsandin. Ew jî mîna La Fonten çûye nav gelên li ser erdnîgariya Kurdistanê yanî nav kurdan geriyaye û gelek çîrok, efsane û destan berhev kirine. Ji vê ger û berhevkirina xwe Şahname derxistiye û weke berhemeke şahkar a ji aliyê cîhanê ve jî tê qebûlkirin, ketiye nav kelepora wêje û çanda Îranê.
Em vê yekê piştrast bikin ku çavkaniya movik û îskeletê Şahnameyê erdnîgarî û gelê Kurdistanê ye. Çavkaniyên ku min der barê Rustemê Zal û Şanameyê de sudwergirtin li ser farsbûna Rustemê Zal li hev dikin. Agahiyên der heqê nasnameya Rustemê Zal de hatine diyarkirin gişt efsane û hêmayên mîtolojîk in. Dibin, dispêrin heta Dehaq û Ferîdûn. Teyrê Sîmûrg adeta weke diyarkerê nasnameya Rustemê Zal tê nîşandan. Helbet ev efsane ye, rastiya wê dûrî aqilan e. Lê weke hêmayî em bifikirin teyrê Sîmûrg ji bo îraniyan tiştekî îfade nake. Lê ji bo kurdan gelek tiştan îfade dike û semboleke pîroz a ola êzidîtiyê ye jî. Di nava vê giringala mîtolojîk de kî dikare îdia bike ku ev hêmayeke ola êzidiyan nîn e û gelê kurd bi teyrê Sîmûrg mohr û şopa çand û heyîna xwe lê nexistiye! Di nav van îdiayên efsaneyî de ya herî nêzî rasteqîniyê ev hêman e.
Divê ez bi bîr bixim ku ji sedî heftê-heşteyî zêdetir di çîrok û efsaneyên kurdî de teyrê Sîmûrg heye, aliyê qenciyê ye, xilaskarê lehengê çîrokê ye. Divê em vê hêmayê weke mohreke kurdî binirxînin.
Hin caran bi nezanî lê gelek caran bi zanîn di dîrok, çan û hêmayên dîrokî de falsîfîkasyon ango tehrîfkirin heye. Kê çi ji kurdan girt wê ya xwe dihesibîne. Weke mînak ji nişkê ve Rustemê Zal dibe faris, çanda kurdî dibe ya tirkan û hwd. Eger xwediyê çand, ziman û daneheva kurdî lê xwedî dernekevin dîrok bê merhemet e, rast dike, dide ber xwe û diçe.
Çavkanî dibêjin diya Zal, ji ber ku porê wî spî bûye, navê Zal ê ku di farsî de wateya wê pîr, kal e li kurê xwe kiriye. Di farsiya îro de wateya extiyar, kal qedîm e. Ji ber ku ez farsî zêde nizanim û farsiya kevn jî nizanim, nikarim zelal bejim ev ev e. Lê ya ku çavkanî dibêjin Zal di wateya kal de ye ev arguman xwe zêdetir digihîne kurdî. Ji ber ku di kurdî-kurmancî û dimilkî de bi wateya extiyar, pîremêr tê bikaranîn. Dibe peyva zal weke etîmolojîk veguhestibe peyva kal. Yanî kurdîbûna wê tu car ne dûrî hiş û aqil e. Ev ji bo weke kurd nirxandina Rustem daneyeke hêja ye. Ji ber ku Rustem kurê Zal e.
Em vegerin ser navê Rustem. Navê Rustem di Şahname û pexşanên kevn de pir cuda derbas dibin. Ji van çend nav wiha ne: Rustemî Zal, Rustemî Dastan, Pûrî Zal, Pûlî Zalî Zer, Pûrî Destan, Tehemten, Heftxanî Ecem, Rustemî Pîlten, Rustemî Tîzçeng, Rustemî Cengcû, Rustemî Dîvbend, Zabûlî, Rustemî Zavûlî, Rustemî Serfiraz, Rustemî Sevar, Rustemî Şîrdil, Rustemî Şîrmend, Rustemî Kînehah, Rustemî Namver, Rustemî Namdar.
Ez wateya hinek navan nizanim, dibe ku ew jî bi wateyên xwe bigihîjin kurdî, ji ber nezanîna min ji bo min bernîqaş e, hinek jî adaptasyona farisan bixwe ye. Yên mayî rasterast bi kurdî ne: Rustemî Serfiraz, Rustemî Şîrdil, Rustemî Şîrmend, Rustemî Namver, Rustemî Namdar. Rustemî Tîzçeng, Rustemî Cengcû jî dişibine kurdî bi zanîna min a niha ez nikarim bejim yekser kurdî ne.
Gava em xwe didine ber çanda ku ew û hevalbendên wî ji nav hatine em kurdiyeke xas û zelal dibînin. Navê hespê Rustem Reşê ye. Reşekî biriqî û teyisandî lê ye wisa tê terîfkirin. Dema ji alfabeya aramî verdigerînin latînî bi adaptasyona îngilîzî tê nivîsandin rashê (rahşê). Gava tirkan û dewletên din wergerandine zimanê xwe ji bo ku kurdiya wê neye fêmkirin yek bi yek mîna adaptasyona îngilizî jê girtine. Navê hevalê Rustem Guhderz e Goderz nivîsîne, guhê wî ne tam bûye. Navê hevalekî wî Bêjen an jî Bêjin e weke Bîjen nivîsîne. Gelek navên kurdî hene ji ber ku niha di destê min de Şahname tune, nikarim bi bîr bînim.
Li gorî min xala herî nêzî îspata ku Rustem kurd e vegotina gel a destana Rustemê Zal e. Kê çi û kengî gotiye em nikarin îspat bikin lê di destê me belgeyeke vê yekê îspat bike heye. Pirtûka bi navê Kayip Dîvan pirtûkeke berhevkariyê ya bi tirkî, ez ne şaş bim ji sala 2000’an şûnde Mûhsîn Kizilkaya derxistiye yanî salên ku hê kesayeta wî di nav kurdan de nedihate nîqaşkirin. Min bixwe xwendiye. Çi tesadif bu ku min Şahnameya Fîrdewsî xwendibû, Kayip Dîvan pey wê re kete destên min, min xwend. Nivîskarê pirtûka Kayip Dîvan bi kekê xwe yê dengbêj re hem li Bakur hem jî li gundên Başûr beşdarî şevbuhêrk û civata wan dibe. Pirtûk ji çend çîrok û efsaneyên van şevan berhev kiriye. Belkî jî ku ji karên wî kirine tenê yek ev e ku xizmeta çanda kurdî kiriye. Di wê pirtûkê de behsa efsaneyên Rustemê Zal tê kirin. Ji devê gel hatiye girtin. Ez hatim li xilaskirina Bêjen asê mam. Ez dibêjim gelo min ev çîrok ji ku derê xwendibûn. Gelek serê min mijûl kir lê di dawiyê de ez tê gihîştim ku min di Şahnameyê de xwendine. Bi rastî ez matmayî mam. Fîrdewsî hezar sal berê berhev kiriye lê hezar sal bi şûn de gundiyên kurd eynî weke herf bi herf Rustem û çîrokên wî gotine. Ev tiştekî balkêş e lê ji bo îspata kurdbûna Rustemê Zal hêmayeke pir xurt e. Gelo bêyî ku Şahname xwendibe yek gundiyê faris dikare vê efsaneye ew qas zelal vebêje? Bi min bersiva vê pirse neyînî ye. Ji ber ku gelê Îranê ji hozan, helbestrist û ramanwêrên xwe gelek tiştan ji ber dizane, çimkî çandeke îraniyan a bi vî rengî heye lê ji aliyê efsaneyên gelerî ve ev yek ew qas xurt nîn e.
Ev hêmayên min li jor nîşan dan ne tesaduf in, daneyên zanistî ne. Helbet sedî sed ez karibim bêjim kurd e jî, dibe ku ev dane têrê nekin. Ez girêdayî metoda zanistî dimînim. Zanist qebûl nake, tu palpiştekî misoger tune be ez bejim ew kurd e, temam bû û çû, nabe. Lê dikarim vê bejim ji farisbûna Rustemê Zal gelek, gelek xurtir in. Weke zanistî nebe jî weke qinaet Rustemê Zal kurd e, li gorî daneyên me derpêş kirin.
Rustemê Zal kurd e. Lê ew hêza gewre ne ji bo kurdan hatiye bikaranîn. Îran dewlet bûye, serdest bûye, Rustem xwe daye kêleka hêzê û xizmet ji wê re kiriye. Ev ji bo kurdan tiştekî dramatîk e lê rastiya serdemê ev e. Bi texmînî efsaneya Rustemê Zal di serdema sasaniyan an jî ahemediyan de qewimiye, mesnetên Fîrdewsî wê demê amaje dikin. Dewleta Îranê pêdivî bi kes û hêzên weke Rustemê Zal hebû û ew ji bo berjewendiyên xwe bi kar anî. Rustemê Zal jî pişta xwe da hêzeke weke dewletê. Rustem lehengekî gewre ye, kurdan jî bi tevî gelek hêmayên din bi tesîra efsane û mîtolojiyê ew pirole kiriye û xwedî yekî ji xwe derketiye. Erê rast e Rustemê Zal gewre ye lê gelê kurd ji Rustemê Zal mezin û gewretir e. Yê mezinahiya Rustem parastiye, di nav xwe de xwedî kiriye aniye îro, bi Fîrdewsî daye qebûlkirin, hê jî şevbihêrkên xwe de dike mêvanê sereke, gelê kurd e. Çîroka wî jî ji me re maye, ji şevbuhêrkên me kêm nabe. Kurt û kurmancî meseleya Rustemê Zal wiha dixuyê.
