Armenîstan bêgûman tarîxê kurdan de wayîrê cayê girîngî yo. Wina fikrîyeno ke ewro Armenîstan de nêzdîyê 40 hezarî kurdî estê. Nê kurdî bi giranî êzidî yê.
Rojnamegero kurd Mirazê Cemal vano ke uca de 21 dewê kurdan estê. Nê dewan ra 10 dewî herêma Elegez yan Alagezî de yê. Tarîxê kurdanê na herême xeylê kan o. Goreyê tayê çimeyan kurdê Elegezî serranê 1820an de ameyî tîya û ca girewt. Elegez de dewa Pampa Kurda xeylê balkêş a. Nameyê dewe serra 1978î de bî Sîpan. Keyeyo ke reya yewine amebî tîya eşîra Şemsîkan ra bî. Wina yeno texmîn kerdene ke keyeyê Mistiyê Şemoyî verî ame Pampa Kurda û ronişt.
Dewa Pampa Kurda de bado cû tayê keyeyê bînî ameyî û ca bîyî. Bitaybetî wextê Yewîya Sovyetan de Pampa Kurda ra xeylê portreyê avzelî resayî. Wezîrê Eşo, Ferîkê Usiv, Emerîkê Serdar, Ezîzê Cewo, Cewoyê Emer ûsn. xebatê bêhempayî kerdî. Nê nameyan ra cuya Cewoyê Emerî (nameyê ci yo rûs Djavo Amarovîç Mamoyan bî) bale anjena. Ma tenê cuye û xebatanê ey ser o vinderê. Cigêrayîşê ma de bi giranî meqaleya Lîanna Mgoyane şuxilîyena. Mgoyane meqaleya xo temmuze-tebaxa 2022î de bi ziwanê armenkî nuştbî. Bado na meqale açarîyaye rûskî. Ma rûskî ra feydedar benê. Yew zî lajê Cewoyê Emerî Ezîzê Cewoyî ma rê hetkarîye kerde.
Bi kurmancî û armenkî perwerde
Cewoyê Emer menga teşrîna peyêna 1917î de dewa Pampa Kurda de ame rîyê dinya. Nameyê pîyê ci Emerê Mamo û maya ci Gulîzara Raso bî. Lajê Cewoyê Emerî Ezîzê Cewo derheqê tarîxê kalikanê xo de vano ke înan 200 serran verî Hezro (Amed) ra bar kerdo û ameyî erdê Armenîstanî. Cewoyê Emerî dibistane Pampa Kurda de wende. Bado perwerdeyê xo dewa Djardjarîsî (nameyê ci yo bîn Derek) de domna. Serra 1934î de Wendegehê Kurdî yê Pedagojî yê Erîvanî de dest pê perwerdeyê girsî kerd. 1938 de mezun bî. Eynî wextî de Wendegehê Pedagojî yê Armenkî de zî tayê îmtîhanî dayî. Badê ke perwerde qedîya, Cewoyê Emer agêra dewa Pampa Kurda.
Mamosteyîye
Cewoyê Emerî mîyanê serranê 1938 û 1940an de Pampa Kurda de hem kurmancî hem zî armenkî perwerde da. Tîya de sey mamosteyê serekeyî xizmet kerd. No dem rewşa mîyanneteweye roje bi roje xirab bîbî. Baxusus Almanyaya Hîtlerî dinya rê gefî wendêne. Na çarçewa de artêşa Hîtlerî 1ê êlula 1939î de hêrişê Polonya kerd. Birastî armanco sereke yê Hîtlerî Polonya nêbî. Ey girseyanê xo rê vatbî ke o do komunîzm û yahudîye erdê dinya ra wedaro. Bi nê armancî 22ê hezîrana 1941î de hêrişê vera Yewîya Sovyetan kerd. Şarê sovyetkî raştê dramêkê girdî mend.
Tewrbîyayîşê Şerê Dinya yê II.
Sey her hemwelatîyê/hemwelatîya Yewîya Sovyetan cuya Cewoyê Emerî zî tesîrdar bîye. O tewrê şerî bî û nêzdîyê 2 aşman cepheyê rojawanî de hetê Smolenskî de pêkewt. Tîya de leşkerê nazîyan cayê cabîyayîşî yo bi nameyê “Amîral Uşakov” îşxal kerdbî û uca sey kela bikarardbî. Wezîfeyê înan o sereke xelisnayîşê Amîral Uşakovî bî. Cewoyê Emer vîrameyîşanê xo de wina nuseno: “Yewîyanê ma yê leşkerî hetê Vyazem-Smolenskî de vera faşîstanê almanan ê ke heta didanî amebî biçekbîyayene xeylê pêkewtişê gonînî kerdî. Dişmenî bêrehmane şaro aştîperest, trenanê weşîye û nêweşxaneyanê sahra ser o guleyî varnayî. Cayê cabîyayîşî ameyî rijnayene, her ca de merg û xilnayîş estbî. Seba lingserpadayîşî cayo tahl nêmendbî… Labelê ma rind zanayêne ke Artêşa Sûrexe pê hetkarîya şarê sovyetkî hêrişê barbarkî bişikno û dişmenê gonîwerî bido çok dayene. Artêşa Sûrexe û şarê sovyetkî serkewtiş ra bawer kerdêne. Înan tarîxê hêrişê vera faşîzmî de bi sloganê ‘dewaya ma heqdar a, dişmen do bin bikewo’ rîpelê namdarî yê qehremanîye nuştî.”
Nîşanê muhîmî dîyayî ci
Cewoyê Emerî 10ê tebaxa 1941î de wextê pêkewtişanê Smolenskî de dirbetîya girane girewte. Nêzdîyê 9 mengan nêweşxane de mend û peynîye de şî rayonê Elegezî. Tîya de girêdayîyê Komîserîya Leşkerî ya Elegezî bî. Nameyê Cewoyê Emerî Yewîya Sovyetan da xeylê veng vet. Bi nê hawayî Nîşanê Asta Dideyine yê Şerê Dinya yê II. dîya ci. Oncîna serra 1954î de hetê Sovyetê Berzî yê Komara Armenîstanê Sovyet û Sosyalîstî ra unwano fahrî yo bi nameyê “Mamosteyo kedkar ê Armenîstanî” dîya ci. 4 serran dima yanî 1960 de Emerî rê “Nîşanê Xebatkarê Beyraqa Sûrexe” ame dayene. Xizmet û xirtîya ey rijîyayîşê Yewîya Sovyetan ra tepîya zî erdê slavyanan de rûmetêko gird dî. Mîsal serra 2015î de Jeleznovodsk de bi destê tornanê Cewoyê Emerî tabloyêkê abîde virazîya. Uca de fotografê Emerî ame dekerdene.
Wendekar Fêrîkê Ûsiv
Cewoyê Emerî serra 1942î ra dima reyna dest pê gureyê xo kerd. Wendegehê Pampa Kurda de serra 1959î de mamosteyo sereke bî û serrêke tepîya dest pê mudirîye kerd. Mabênê serranê 1960 û 1978an de mudirîye kerde. Tebîî nê serran têna Pampa Kurda de nê, dewa Çobanmazî (Avşen) de zî perwerde dabî. Wendekarê ci yê girîngî resayî. Înan ra hîrê merdiman seserra XX. de wareyê kultur û ziwanê kurdî de xizmetêko gird kerd. Fêrîkê Ûsiv mîyanê nê şexsîyetan de bî. O zî kurdo êzidî bî. Nameyê eşîra xo Sipkî bî. Kokê keyeyê Fêrîkê Ûsivî şono Qers. Bixo serra 1934î de Pampa Kurda de maya xo ra bî. Ûsiv wareyê edebîyat, tarîx û açarnayîşî de wayîrê berhemardoxîya girse bî. Xeylê şîîrê ci rojnameyê Rêya Teze de amebî weşanayene. Fêrîkê Ûsivî radyoyê Erîvanî de zî xizmetê ziwanê kurdî kerdbî. Ûsiv vera mamosteyê xo Cewoyê Emerî her tim bi rêzdarî têgêrayêne. Serra 1963î de arêkerdişê şaîrê armenîyî Sayat Novayî yo ke açarîyabî kurmancî mamosteyê xo rê dîyarîye kerd. Serê dîyarîye de wina nusîyabî: “Mamosteyê mi Cewoyê Emerî rê, pê sînayîşî.”
Wezîrê Eşo
Mîyanê wendekaranê Cewoyê Emerî de nameyê Wezîrê Eşoyî zî xeylê balkêş bî. Kokê keyeyê nuştox û cigêrayox Eşoyî şono wextê Împaratorîya Osmanî. Zanîyeno ke dewleta Osmanî kurdanê êzidîyan ser o polîtîkaya zordeste rayra berdbî. Keyeyê Eşoyî zî raştê na polîtîka mend. Kalikê ci Navo tede 5 merdimî seba bextwaştişî beşdarê Çarîya Rûsya bîyî. Înan cewabo bîyaye girewt. Bi nê hawayî deşta Zêtka ra 400 keyeyanê êzidîyan bar kerd û şîyî oblastê Qersî. Zanîyeno ke serra 1918î de binê fermandarîya Kazim Karabekîrî de artêşa tirke hêrişê Qersî kerd û xeylê merdimî qir kerdî. Nê hêrişî de êzidîyan zî zaf zulm dî. Heqî da ke tayê keyeyî xelisîyayî. Keyeyê Wezîrê Eşoyî zî xo reyna ra û şî Aleksandropol (Lenînakan/Gumru). Bado keye şî dewa Pampa Kurda. Wextêkê dima tîya de epîdemîya kolera dest pêkerd. Keyeyê Eşoyî mecbur mend û bar kerd Tîflîs. Eşoyî serra 1934î de Tîflîs de çimê xo akerdî. Keye bado cû reyna şî Pampa Kurda û Eşo tîya de pîl bî.
Emerîkê Serdar
Mîyanê wendekaranê Cewoyê Emerî yê serkewteyan de nameyê Emerîkê Serdarî zî xeylê muhîm o. Serdar serra 1935î de Pampa Kurda de ame dinya. O zî kurdo êzidî bî. Yeno fikrîyayene ke pîyê ey Dewrêşê Serdar tewrê Şerê Dinya yê II. bîyo û şerî ra nêagêrayo. Maya Emerîkê Serdarî Sayrê Xidoye o pîl kerd û kesayetê ey ser o xeylê tesîrdar bîye. Nameyê Emerîkê Serdarî baxusus rojnameyê Rêya Teze de xeylê şinasnaye bî. O serra 1962î ra heta 2006 redaktorîya rojnameyî de xebitîya.
Têkoşînê Abdullah Ocalanî
Cewoyê Emerî serranê xo yê peyênan de bale antbî persa kurde. O fikrîyayêne ke seba ke kurdî biresê azadîye, ganî yo ê yew bibê. Ey bitaybetî têkoşînê Serekê PKKyî Abdullah Ocalanî rê rûmetêko gird dayêne. Mamosteyo qerdberz Cewoyê Emer 2ê êlula 2001î de dinyaya xo bedilnaye. Nameyê ey her tim zerrîya şarê kurdî de do biciwîyo.
