Ez dixwazim di vê nivîsa xwe da bi kurtî behsa romannûs Bextiyar Elî û romana wî ya dawîn a bi navê “Dagîrkirina Tarîtîyê” bikim. Roman, cara pêşî bi kurdîya soranî di sala 2020î da çap bûye, di sala 2022yan da ji alîyê Besam Mistefa ve bo kurmancî hatîye amadekirin. Weşanên Neqşê û Weşanxaneya Şilêrê bi hev ra li Qamişloyê mafê çapkirinê girtine ser milê xwe. Ji bo belavkarîyê bi Pirtûka Kurdî ra li hev kirine û li Stenbolê hatîye çapkirin.
Ji bo Bextiyar Elî (1960-Silêmanî) meriv kare bibêje ku bi helbestê ketîye nava wêjeya kurdî, lê bi ronakbîrîya xwe ra bûye romannûsekî navdar ê kurd ku çîroknûsê navdar ê kurd Şêrzad Hesen (1951-Hewlêr), li ser wî wiha dibêje: “Heq e Bextiyar Elî xelata Nobelê ya edebîyatê werbigire, lê bextreşîya wî ew e ku kurd e. Di nava kurdan da dijminê merivên xwedî şîyan û talênt ji dostên wan zêdetir in.” (Bajarên Mosîqarên Spî r. 4) Ligel bi dehan berhemên wî yên helbestî û ronakbîrî (felsefî), ev (Dagîrkirina Tarîtîyê) romana wî ya heştem e. Em pê hesîyan ku dê ev roman li Mala Şanoya Almanî wek şano di vê hefteyê da bê pêşkêşkirin.
Romaneke dîrokî ye. Kesên bixwazin li ser romana kurdî (Kurmancî) ya dîrokî agahîyên berdireh bigirin, dikarin teza masterê ya Fahriya Adsayê ya bi navê “Romana Kurdî (Kurmancî) ya Dîrokî: Bîra Civakî û Nasname”yê bixwînin. Bi awayekî akademîk 11 romanên (Elîyê Evdirehman-2, Yilmaz Çamlîbel-1, Erebê Şemo-1, Tosinê Reşîd-1, Mehmed Uzun-3 û Jan Dost-3) dîrokî yên Kurdîya Kurmancî hatine analîzkirin. Lê ev roman ne wek romanên navborî ye. Ev roman li ser dîroka (1945-1994) dagîrkirina dewleta Tirkîyeyê (asîmîlekirin û ji holê rakirina kurdî) ye û bi mebesta li ber çavan raxistina helwesta tirkan li hember navê kurd û zimanê kurdî bi hunerek xurt hatîye sêwrandin (honandin).
Di navenda romanê da çîroka karakterê bi navê Îsmet Oktayî cih digire. Ew yek ji Gurên Boz ên bi ser Partîya Tevgera Nejadperest (MHP) ve ye. Şevek ew û mamosteyek hevalê xwe, Mewlûd Akturk bi hev ra derin mala Pekşanê ya ku keçên laşfroş lê ne. Ew bi alkolê sermest bûne, lê keça bi navê Tansuyê dema bi Îsmet ra dikeve têkilîyê jê ra dibêje “ez ê wisa li te bikim ku tu navê xwe jî ji bîr bikî.” Ji wirê tê malê radizê. Dema sibehê radibe zimanê tirkî ji bîr kiriye û tenê dikare bi kurdî biaxive. Ev rewşa wî di nava du rojan da li cihek wek Nûşehrê ji alîyê her kesî ve tê bihîstin. Bi awayê nexweşîna webayê ji alîyê rayedarên dewletê û Gurên Boz ve tê nirxandin û bi dizî bo Enqereyê tê veguhastin. Hemû dewlet radibe ser piyan. Wek ku li ser bergê dawî yê pirtûkê jî heye, rewş wiha hatîye pêşkêşkirin: “Li destpêkê , Wezîrê Tendirustîyê yekem kes bû ku hizir kir wergêrekî kurdîyê peyda bikin û hewl bidin tê bigihin bi serê vî mirovî da çi hatîye û berê çi karî dikir û di çi şert û mercan da tûşî vê nexweşîyê bûye. Lê hemû dizanin bilêvkirina navê zimanê kurdî û axaftina pê qedexe ye. Ew bi xwe (Îsmet Oktay) mirîdê rêbaza “Alparslan Turkeş”î bû, bawerîya wî nebû zimanekî wisa û neteweyekê wisa heye, niha here bigere û bilûbîne kesekî jê ra peyda bikin karê tercimanîyê jê ra bike! Karekî wisa ne layîqî rêzdar wezîrî bû. Wezîr hema ku navê “kurdî”yê bihîst rasterast mesele wek pirsgirêkeka sîyasî ya xofdar zanî, baş dît ji bilî pizîşk û dermansazan, hin kesên ku pisporên ewlekarîya neteweyî ne jî û ji metirsîya wî derdî tê digihin, werin nav pirsgirêkê.
Bi bihîstina navê kurd, rewşa Serokkomar (1977) Admîral Fahrî Koruturkî jî têk diçû. Her carekî ew nav dibihîst, diva bû piştî wê hebeka serêşê bixwe. Çimkî Admîralî jîyana xwe ya leşkeri li ser deryayê derbas kiribû, tiştekî zêde li ser rewşa wan gundên kavil û xopan ên rojhilatî nizanibû; xwe wek nûnerê wê Tirkîyeyê hesêb dikir ku li raserê deryayê ye, Tirkîyeya ku diçe dûr û awira xwe li dûr vedide.”
Dema ku dewleta Tirkîyeyê li wergêrekî kurdî digere, hemû sazîyên ewlekarîyê di serî da MÎTê haydar dike ku kesekî tirk ê pê ewle bê dîtin. Feremandarê leşkerî yê li Dîyarbekirê, Tuggeneral Mistefa Barutî bangî, Elî Îhsanê ku di MÎTê da wek sîxur li zîndanên dewletê guhdarîya kurdên zîndanî dike, bi raporan agahî dide dewletê da cezayên giran li girtîyan bê sepandin, dike. Bo wergêrîya Kurdî, wî dişine Enqereyê.
Elî Îhsan kurê Tariq Akansuyî ye. Tariq Akansuyê ku xwe wek “qomîserê zimên” dida nasîn, li Zanîngeha Ziman, Tarîx û Erdnîgarîyê ya Enqereyê Mamostebûye. Berî 32 salan bo ji holê rakirina zimanê kurdî hatibû li Dîyarbekirê bi cih bûbû. Tariq Akansuyî li wir bû da ku navan li navçeyê bikin, bajar bi bajar, gund bu gund, newal bi newal, çem bi çem û kevir bi kevir. Berî ku were vê derê, çavê wî bi Serokkomarî (1945) “Îsmet Înonu”yî ketibû, rûniştineka dirêj û girtî pê ra saz kiribûn, ferman û hêz jê wergirtibûn ku zimanê tirkî li hemû rojhilat û başûrê rojhilatî belav û qayîm bike. Xwe bi xwe digot: “Şandîyê serokkomarî ji bo bihêzkirina stûnên zimanê tirkî li rojhilatê Anatolya û navçeyên sînorî yên başûr û rojhilatî.”
Nexweşîyeka dirêj bû bi xweşî di her helkeftekê da dubare dikir. Li wir bû da ku her tiştê li ser vê axê ne tirkî be ji holê rake. Tekane kes bû bawerîya serokên cumhurîyetê pê dihat ku karekî wisa bidin deste wî, wî bişînin nav bajarên kulmoz û piştrast bin dikare bi awayekî serkeftî vegere. Çendik û çend salan li Enqere û Stenbolê birêveberê buroyeka taybet û serokê komîteyeka bidesthilat a bi navê “Komîteya Emnîyeta Zimanî”yê bû. (r. 36-37)
Tariq Akansuyî bi xwe derbarê kurdî da wiha dibêje: “Ji bo ku tu dijminê xwe bişikînî û têk bibî û serê wî bi erdê ve pehn bikî, divê di destpêkê da çeka wî jê bidizî, çeka van kurdan jî ji bilî zimanê wan ne tiştekî din e. Ew ne wekî ereban in, Quraneka wan nîne ku xelkê pê bixapînin, ne wekî farisan in jî Mewlana û Hafizekî wan nîne ku xwe pê qure bikin, ne wekî ermenan in jî ku hemû filehên dinyayê li pişta wan bin, çiyê van kurdan heye çi nîne tenê ev zimanê wan heye, her gava ku tû karibî vî zimanî ji wan bistînî, dê wek mêrikê berfê li ber tavê bihelin.” (r. 211)
Karakterên sereke yên vê romanê bi piranî (Tariq Akansu, herdu kurên wî Arsîn û Elî Îhsan, Îsmet Oktay, Dîlek Şahên, General Heqî Sunay û hwd.) tirk in ku dikarin bo tunekirina zimanê kurdî xwe tune bikin. Ew hemû kurdan hov dihesibînin. Heta Akansuyî ji bo vê dîtina xwe biselimîne hirçek kovî distîne û di mala xwe da, zîndanî dike. Meriv dikare bibêje wek hunera wêjeyî ev bûye metaforek xurt. Lê du karekterên kurd hene yek Zekî Rizayê Dêrsimî ye ku li Denizlîyê asîmîle bûye û di MÎTê da wergêr e, ya din jî dîya Îsmet Oktayî ye, dibe keçek Dêrsimî be ku bavê Oktayî pê ra zewicîye. Ev her du kes jî vedigerin ser koka xwe. Zekî Riza di dawîya karê xwe da fêrî kurdî dibe. Dîya Oktayî jî bi dizî di zaroktîya wî da, ew fêrî kurdî kirîye.
Di dawîya gelek êşkişanê da Îsmet Oktay mecbûr dibe ku bireve başûrê Kurdistanê. Ev roman gelek dirêj e (722 rûpel e). Ji ber tunebûna cihê rojnameyê ez mecbûr im li vir nivîsa xwe bi dawî bikim. Hêvî dikim zimanhezên kurd vê romanê meraq bikin.
